جەنگی کۆسۆڤۆ

پێشەکی

جەنگی کۆسۆڤۆ یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوەکانی سەدەی بیستەم لە ناوچەی باڵکان. ئەم جەنگە لە نێوان هێزەکانی یوگۆسلاڤیا (سربیا و مۆنتینیگرۆ) و هێزە جیاخوازەکانی کۆسۆڤۆ ڕوویدا. ئەم ململانێیە لە ساڵی ١٩٩٨ دەستی پێکرد و تا ساڵی ١٩٩٩ درێژەی کێشا. جەنگی کۆسۆڤۆ بووە هۆی گۆڕانکاری گەورە لە نەخشەی سیاسی باڵکان و کاریگەری بەرچاوی لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان هەبوو.

پێشینەی مێژوویی

کۆسۆڤۆ ناوچەیەکی مێژوویی و ستراتیژییە لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا. لە سەدەکانی ناوەڕاستەوە، ئەم ناوچەیە شوێنی نیشتەجێبوونی گەلانی جۆراوجۆر بووە، بە تایبەتی سرب و ئەلبانی. لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، زۆرینەی دانیشتوانی کۆسۆڤۆ بوون بە موسڵمان و زمانی ئەلبانی بوو بە زمانی سەرەکی. 

دوای جەنگی جیهانی یەکەم، کۆسۆڤۆ بەشێک بوو لە پاشایەتی یوگۆسلاڤیا. لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەمدا، ناوچەکە لەژێر دەسەڵاتی ئیتالیا و ئەڵمانیادا بوو. دوای جەنگ، کۆسۆڤۆ بووە بەشێک لە کۆماری فیدراڵی سۆسیالیستی یوگۆسلاڤیا لەژێر سەرکردایەتی یۆسیپ برۆز تیتۆ. لەم سەردەمەدا، کۆسۆڤۆ خۆبەڕێوەبەرییەکی بەرفراوانی هەبوو.

لە ساڵی ١٩٨٩، سلۆبۆدان میلۆشێڤیچ، سەرۆکی سربیا، خۆبەڕێوەبەری کۆسۆڤۆی هەڵوەشاندەوە و دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی سربیای بەسەر ناوچەکەدا سەپاند. ئەم کردەوەیە بووە هۆی ناڕەزایی بەرفراوان لە نێو ئەلبانییەکانی کۆسۆڤۆ و بناغەی داڕشت بۆ ململانێیەکانی داهاتوو.

هۆکارەکانی جەنگ

چەندین هۆکار بوونە پاڵنەر بۆ هەڵگیرسانی جەنگی کۆسۆڤۆ:
أ. ناکۆکی نەتەوەیی: ململانێی درێژخایەن لە نێوان ئەلبانی و سربەکان لە کۆسۆڤۆ.

ب. سیاسەتی میلۆشێڤیچ: هەوڵەکانی سەرۆکی سربیا بۆ بەهێزکردنی دەسەڵاتی سربیا بەسەر کۆسۆڤۆدا.

ج. داواکاری سەربەخۆیی: بزووتنەوەی بەهێزی سەربەخۆییخوازی لە نێو ئەلبانییەکانی کۆسۆڤۆ.

د. پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ: ڕاپۆرتی بەردەوام لەسەر پێشێلکردنی مافەکانی ئەلبانییەکان لەلایەن دەسەڵاتی سربیاوە.

هـ. هەڵوەشانەوەی یوگۆسلاڤیا: کاریگەری هەڵوەشانەوەی یوگۆسلاڤیا لە دەیەی ١٩٩٠ و سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی نەتەوەیی.

ڕووداوەکانی جەنگ

جەنگی کۆسۆڤۆ بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕی:

أ. سەرەتای ململانێ (١٩٩٨): سوپای ڕزگاریخوازی کۆسۆڤۆ (UÇK) دەستی کرد بە هێرش بۆ سەر هێزەکانی سربیا. حکومەتی سربیا بە توندی وەڵامی دایەوە و دەستی کرد بە هێرشی بەرفراوان بۆ سەر گوندە ئەلبانی نشینەکان.

ب. هەوڵە دیپلۆماسییەکان: کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵی دا ڕێگە چارەیەکی ئاشتیانە بدۆزێتەوە. وتووێژەکانی ڕامبۆیێ لە فەرەنسا ئەنجام دران، بەڵام سەرکەوتوو نەبوون.

ج. دەستێوەردانی ناتۆ (١٩٩٩): لە ٢٤ی مارسی ١٩٩٩، ناتۆ دەستی کرد بە بۆردومانی ئاسمانی یوگۆسلاڤیا. ئەم هێرشانە ٧٨ ڕۆژی خایاند.

د. پاکتاوی نەژادی: لە ماوەی بۆردومانەکانی ناتۆدا، هێزەکانی سربیا دەستیان کرد بە پاکتاوی نەژادی بەرفراوان دژی ئەلبانییەکانی کۆسۆڤۆ. سەدان هەزار کەس ئاوارە بوون.

هـ. کۆتایی جەنگ: لە ١٠ی حوزەیرانی ١٩٩٩، یوگۆسلاڤیا ڕێککەوتنی کۆتایی جەنگی قبوڵ کرد و هێزەکانی لە کۆسۆڤۆ کشاندەوە.

دەرەنجامەکانی جەنگ

جەنگی کۆسۆڤۆ دەرەنجامی گەورەی هەبوو:

أ. تەلەفاتی مرۆیی: نزیکەی ١٣,٠٠٠ کەس کوژران، زۆربەیان هاوڵاتی مەدەنی بوون.

ب. ئاوارەبوون: نزیکەی ١ ملیۆن کەس لە ماڵەکانیان ئاوارە بوون.

ج. وێرانکاری ژێرخان: بەشێکی زۆری ژێرخانی کۆسۆڤۆ وێران بوو.

د. گۆڕانکاری دیمۆگرافی: بەشێکی زۆری دانیشتوانی سرب کۆسۆڤۆیان بەجێهێشت.

هـ. دامەزراندنی ئیدارەی نەتەوە یەکگرتووەکان: کۆسۆڤۆ خرایە ژێر ئیدارەی کاتی نەتەوە یەکگرتووەکان.

کاریگەرییە نێودەوڵەتییەکان

جەنگی کۆسۆڤۆ کاریگەری گەورەی لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی هەبوو:

أ. پرسی دەستێوەردانی مرۆیی: جەنگەکە دەبەیتێکی گەورەی دروست کرد لەسەر ڕەوایەتی دەستێوەردانی سەربازی بۆ پاراستنی مافەکانی مرۆڤ.

ب. ڕۆڵی ناتۆ: بووە هۆی بەهێزبوونی ڕۆڵی ناتۆ لە کاروباری نێودەوڵەتیدا.

ج. پەیوەندی ڕۆژئاوا-ڕووسیا: پەیوەندییەکانی نێوان ڕۆژئاوا و ڕووسیا خراپتر بوون، چونکە ڕووسیا دژی دەستێوەردانی ناتۆ بوو.

د. سەربەخۆیی کۆسۆڤۆ: جەنگەکە ڕێگەی خۆش کرد بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی کۆسۆڤۆ لە ساڵی ٢٠٠٨.

دوای جەنگ

دوای کۆتایی هاتنی جەنگ، کۆسۆڤۆ بە قۆناغێکی گواستنەوەدا تێپەڕی:

أ. ئیدارەی نێودەوڵەتی: نەتەوە یەکگرتووەکان و ناتۆ بەرپرسیاریەتی ئیدارە و ئاسایشی کۆسۆڤۆیان گرتە ئەستۆ.

ب. بنیاتنانەوە: پرۆسەیەکی بەرفراوانی بنیاتنانەوەی ژێرخان و ئابووری دەستی پێکرد.

ج. گەڕانەوەی ئاوارەکان: زۆربەی ئاوارەکان گەڕانەوە، بەڵام بەشێک لە سربەکان نەگەڕانەوە.

د. دامەزراندنی دامەزراوەکان: دامەزراوە سیاسی و یاساییەکانی کۆسۆڤۆ دامەزرێنران.

هـ. ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی: لە ١٧ی شوباتی ٢٠٠٨، کۆسۆڤۆ سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند، بەڵام ئەمە لەلایەن سربیا و هەندێک وڵاتی ترەوە دان پێدانەنرا.

ئەنجامگیری

جەنگی کۆسۆڤۆ یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوەکانی کۆتایی سەدەی بیستەم لە ئەوروپا. ئەم جەنگە نەک تەنها نەخشەی سیاسی باڵکانی گۆڕی، بەڵکو کاریگەری قووڵی لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و تێگەیشتن لە مافی دەستێوەردانی مرۆیی هەبوو. هەرچەندە زیانە مرۆیی و ماددییەکانی جەنگ زۆر گەورە بوون، بەڵام بووە هۆی سەرهەڵدانی دەوڵەتێکی نوێ لە نەخشەی جیهاندا.

ئەمڕۆ، کۆسۆڤۆ هێشتا لەگەڵ چەندین ئاستەنگ ڕووبەڕووە، لەوانە دان پێدانانی نێودەوڵەتی، پەیوەندی لەگەڵ سربیا، و گەشەپێدانی ئابووری. سەرەڕای ئەمانە، وڵاتەکە هەنگاوی گەورەی ناوە بەرەو دیموکراسی و یەکگرتنی نێودەوڵەتی. جەنگی کۆسۆڤۆ وانەی گرنگی فێر کردین دەربارەی پێویستی چارەسەرکردنی ناکۆکییە نەتەوەییەکان بە شێوەیەکی ئاشتیانە و گرنگی پاراستنی مافەکانی مرۆڤ لە هەموو بارودۆخێکدا.