ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
ئێنریکۆ فێرمی یەکێک بوو لە گەورەترین فیزیازانەکانی سەدەی بیستەم. ئەو زانایەکی ئیتاڵی-ئەمریکی بوو کە ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە پەرەپێدانی فیزیای ئەتۆمی و دۆزینەوەی وزەی ناوکی. فێرمی بە هۆی توانا بێوێنەکانی لە بواری تیۆری و پراکتیکی فیزیادا ناسراو بوو. کاریگەری ئەو لەسەر زانست زۆر بەرفراوان بوو و بووە هۆی پێشکەوتنی گەورە لە تێگەیشتنمان لە جیهانی فیزیا.
منداڵی و خوێندن
ئێنریکۆ فێرمی لە ساڵی ١٩٠١ لە شاری ڕۆما لە ئیتاڵیا لەدایک بوو. لە تەمەنێکی زۆر کەمەوە لێهاتوویی و حەزێکی زۆری بۆ بیرکاری و فیزیا دەرکەوت. لە قوتابخانە زۆر باش بوو و هەمیشە نمرەی بەرزی بەدەست دەهێنا. دواتر لە زانکۆی پیزا خوێندنی باڵای تەواو کرد و لە ساڵی ١٩٢٢ بڕوانامەی دکتۆرای لە فیزیا وەرگرت. لەو کاتەدا فێرمی دەستی کرد بە توێژینەوەی قووڵ لە بواری فیزیای ناوکی و تیشکدانەوەی ڕادیۆئەکتیڤ.
کارە زانستییەکانی
فێرمی چەندین دۆزینەوە و تیۆری گرنگی لە بواری فیزیادا پێشکەش کرد. یەکێک لە گرنگترین کارەکانی تیۆری تیشکدانەوەی بێتا بوو کە لە ساڵی ١٩٣٤ بڵاوی کردەوە. ئەم تیۆرییە ڕوونکردنەوەیەکی باشی دا بۆ چۆنیەتی تیشکدانەوەی ناوکی ئەتۆمەکان. هەروەها فێرمی یەکەم کەس بوو کە توانی کارلێکی ناوکی زنجیرەیی دروست بکات کە بووە بنەمای دروستکردنی ڕیئاکتۆری ئەتۆمی. ئەو هەروەها لە بواری میکانیکی کوانتەمی و فیزیای پارتیکڵ کاری گرنگی ئەنجام دا.
ڕۆڵی لە دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی
لە کاتی جەنگی جیهانی دووەمدا فێرمی بەشداری کرد لە پرۆژەی مانهاتن کە بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی بوو. ئەو ڕۆڵێکی سەرەکی هەبوو لە دیزاین کردن و دروستکردنی یەکەم ڕیئاکتۆری ئەتۆمی لە زانکۆی شیکاگۆ. ئەم کارە بووە هۆی پێشکەوتنێکی گەورە لە بواری وزەی ناوکی. دوای جەنگ فێرمی ڕەخنەی لە بەکارهێنانی چەکی ناوکی گرت و داوای کرد کە ئەم تەکنەلۆژیایە تەنها بۆ مەبەستی ئاشتیانە بەکار بهێنرێت.
ژیانی کەسی
فێرمی لە ساڵی ١٩٢٨ هاوسەرگیری لەگەڵ لاورا کاپۆن کرد و دوو منداڵیان بوو. لە ساڵی ١٩٣٨ بەهۆی هەڵکشانی فاشیزم لە ئیتاڵیا فێرمی و خێزانەکەی کۆچیان کرد بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. لەوێ فێرمی وەک مامۆستا لە زانکۆی کۆلۆمبیا و دواتر لە زانکۆی شیکاگۆ کاری کرد. فێرمی کەسێکی زۆر لێهاتوو و خۆشەویست بوو لە ناو هاوکارەکانیدا و بە توانای لە ڕوونکردنەوەی بابەتە ئاڵۆزەکانی فیزیا بە شێوەیەکی سادە ناسرابوو.
میراتی زانستی و کاریگەری
ئێنریکۆ فێرمی لە ساڵی ١٩٥٤ لە تەمەنی ٥٣ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد بەڵام میراتە زانستییەکەی هێشتا کاریگەری هەیە. ئەو خەڵاتی نۆبڵی لە فیزیادا لە ساڵی ١٩٣٨ وەرگرت. ناوی فێرمی لە چەندین چەمکی فیزیایی وەک فێرمیۆن و تیۆری فێرمی-دیراک بەکار هاتووە. هەروەها یەکەیەکی ڕادیۆئەکتیڤی بە ناوی ئەوەوە ناونراوە. کاریگەری فێرمی لەسەر فیزیای مۆدێرن زۆر قووڵە و ئەو وەک یەکێک لە دامەزرێنەرانی سەرەکی فیزیای ناوکی دادەنرێت. توێژینەوەکانی ئەو بوونە هۆی پێشکەوتنی گەورە لە بواری وزەی ناوکی و تێگەیشتن لە پێکهاتەی ناوکی ئەتۆم. ئێستاش زۆربەی زانکۆ و ناوەندە زانستییەکان ڕێز لە بیرۆکە و کارەکانی فێرمی دەگرن و وەک سەرچاوەیەکی گرنگی ئیلهام و زانیاری سەیری دەکەن.
