ئێدوارد تێلەر

پێشەکی

ئێدوارد تێلەر یەکێک بوو لە فیزیکزانە هەرە ناسراو و کاریگەرەکانی سەدەی بیستەم کە بە باوکی بۆمبی هایدرۆجینی ناسراوە هەروەها ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە پەرەپێدانی چەکی ناوکی بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەم و سەردەمی جەنگی سارددا ژیان و کارەکانی تێلەر کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر زانست سیاسەت و مێژووی جیهان هەبووە

ژیانی سەرەتایی و خوێندن

ئێدوارد تێلەر لە ١٥ی یەنایەری ١٩٠٨ لە بوداپێست هەنگاریا لە بنەماڵەیەکی جوولەکە لەدایک بوو لە تەمەنی منداڵیدا بەهرەی زۆری لە بیرکاری و زانستدا دەرکەوت لە ساڵی ١٩٢٦ دەستی بە خوێندنی کیمیای پراکتیکی کرد لە زانکۆی تەکنیکی کارلسروهە لە ئەڵمانیا دواتر گواستیەوە بۆ زانکۆی لایپزیگ بۆ خوێندنی فیزیای تیۆری لەژێر سەرپەرشتی ورنەر هایزنبێرگی فیزیکزانی ناودار لە ساڵی ١٩٣٠ بڕوانامەی دکتۆرای لە فیزیا بەدەستهێنا

کاری زانستی و توێژینەوە

دوای تەواوکردنی خوێندن تێلەر دەستی بە کارکردن کرد لە بواری فیزیای کوانتەم و تیۆری مۆلیکیولی لە زانکۆکانی گۆتینگن و لەندەن لە ساڵی ١٩٣٥ بەهۆی هەڵکشانی نازیزم لە ئەوروپا کۆچی کرد بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و لە زانکۆی جۆرج واشنتن دەستی بەکار کرد لەوێ لەگەڵ جۆرج گاموف کاری کرد لەسەر تیۆری تێکشکانی بیتا و فیزیای ناوکی

بەشداری لە پرۆژەی مانهاتن

لە ساڵی ١٩٤٢ تێلەر بانگهێشت کرا بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەی مانهاتن کە پرۆژەی دروستکردنی یەکەم بۆمبی ئەتۆمی بوو لە جیهاندا لە لابۆراتۆری لۆس ئەلامۆس لە نیومەکسیکۆ ئەو بەشێک بوو لە تیمی توێژەران کە کاریان لەسەر پەرەپێدانی بۆمبی ئەتۆمی دەکرد سەرەڕای ئەوەی کە سەرەتا دژی بەکارهێنانی چەکە ناوکییەکان بوو بەڵام دواتر بووە یەکێک لە پشتیوانە سەرسەختەکانی

ڕۆڵی لە پەرەپێدانی بۆمبی هایدرۆجینی

دوای جەنگی جیهانی دووەم تێلەر بەردەوام بوو لە کارکردن لەسەر تەکنەلۆژیای ناوکی و ڕۆڵێکی سەرەکی گێڕا لە پەرەپێدانی بۆمبی هایدرۆجینی کە بەهێزتر بوو لە بۆمبی ئەتۆمی ئەو پێشنیاری کرد کە بۆمبی هایدرۆجینی پێویستە بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا لە بەرامبەر یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٥٢ یەکەم تاقیکردنەوەی سەرکەوتووی بۆمبی هایدرۆجینی ئەمریکا ئەنجام درا

کاریگەری لەسەر سیاسەتی ئەمریکا

تێلەر کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر سیاسەتی ئەمریکا هەبوو بەتایبەتی لە بواری بەرگری و ئاسایشی نەتەوەیی ئەو پشتگیری لە پەرەپێدانی بەردەوامی چەکی ناوکی دەکرد و ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە دامەزراندنی لابۆراتۆری نەتەوەیی لۆرێنس لیڤەرمۆر کە تایبەت بوو بە توێژینەوەی ناوکی هەروەها کاریگەری لەسەر سەرۆکەکانی ئەمریکا هەبوو بۆ پشتگیریکردن لە پرۆژە ناوکییەکان

میراتی زانستی و کۆمەڵایەتی

میراتی تێلەر جێی مشتومڕە لەلایەکەوە وەک زانایەکی بەتوانا و داهێنەر ناسراوە کە بەشداری گرنگی لە پێشکەوتنی فیزیای ناوکی کردووە لەلایەکی ترەوە ڕەخنەی زۆری لێ دەگیرێت بەهۆی ڕۆڵی لە پەرەپێدانی چەکی کۆکوژ و پشتگیریکردنی لە سیاسەتی چەکداربوونی ناوکی ئەو کۆمەڵێک کتێب و وتاری نووسیوە لەسەر فیزیا و سیاسەتی زانستی کە کاریگەرییان لەسەر بیرکردنەوەی زانستی و سیاسی هەبووە

ئەنجام

ئێدوارد تێلەر کەسایەتییەکی ئاڵۆز و کاریگەر بوو لە مێژووی زانست و سیاسەتی سەدەی بیستەم کارەکانی لە بواری فیزیای ناوکی و پەرەپێدانی چەکی ناوکی کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر جیهان هەبووە میراتەکەی بەردەوام جێی لێکۆڵینەوە و گفتوگۆیە لەنێو زانایان و مێژوونووساندا تێلەر لە ٩ی سێپتەمبەری ٢٠٠٣ لە تەمەنی ٩٥ ساڵیدا لە ستانفۆرد کالیفۆرنیا کۆچی دوایی کرد بەڵام کاریگەری و میراتەکەی بەردەوامە لە شێوەدانی تێگەیشتنمان بۆ پەیوەندی نێوان زانست سیاسەت و ئاکار