جەنگی یەکەمی کەنداو

پێشەکی

جەنگی کەنداوی یەکەم، کە هەروەها بە جەنگی ئازادکردنی کوەیت یان ئۆپەراسیۆنی زریانی بیابان ناسراوە، یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوە سەربازی و سیاسییەکانی سەدەی بیستەم. ئەم جەنگە لە نێوان ٢ی ئابی ١٩٩٠ تا ٢٨ی شوباتی ١٩٩١ ڕوویدا، کاتێک عێراق بە سەرۆکایەتی سەدام حوسێن هێرشی کردە سەر کوەیت و داگیری کرد. هاوپەیمانییەکی نێودەوڵەتی بە سەرکردایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دژی عێراق وەستایەوە و توانی کوەیت ئازاد بکات. ئەم جەنگە کاریگەری قووڵی لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی و هاوسەنگی هێز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەجێهێشت.

هۆکارەکانی جەنگ

چەندین هۆکار بوونە پاڵنەر بۆ دەستپێکردنی جەنگی کەنداوی یەکەم. یەکەم، عێراق ئیدیعای ئەوەی دەکرد کە کوەیت بەشێکی دانەبڕاوە لە خاکی عێراق و دەبێت بگەڕێتەوە سەر عێراق. دووەم، قەرزی قورسی جەنگی عێراق-ئێران (١٩٨٠-١٩٨٨) و داواکاری عێراق لە کوەیت بۆ هەڵوەشاندنەوەی قەرزەکان. سێیەم، تۆمەتبارکردنی کوەیت لەلایەن عێراقەوە بە دزینی نەوت لە کێڵگەی نەوتی ڕومەیلە لە سنووری نێوان هەردوو وڵات. چوارەم، خواستی عێراق بۆ دەستگەیشتن بە ئاوە قووڵەکانی کەنداو لە ڕێگەی کوەیتەوە. پێنجەم، هەوڵی سەدام حوسێن بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆی وەک ڕابەری جیهانی عەرەبی و ئیسلامی.

لایەنە بەشداربووەکان

لە لایەکەوە عێراق بە سوپایەکی بەهێز و ئەزموونی جەنگی هەشت ساڵە لەگەڵ ئێران، و لە لایەکی ترەوە هاوپەیمانییەکی نێودەوڵەتی بە سەرۆکایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. هاوپەیمانییەکە پێکهاتبوو لە زیاتر لە ٣٠ وڵات، لەوانە بەریتانیا، فەرەنسا، کەنەدا، ئوسترالیا، میسر، سوریا، و چەندین وڵاتی عەرەبی وەک سعودیە و ئیمارات. ڕۆڵی نەتەوە یەکگرتووەکان گرنگ بوو لە ڕەوایەتیدان بە هەڵمەتی سەربازی دژی عێراق لە ڕێگەی دەرکردنی چەندین بڕیارنامەی ئەنجومەنی ئاسایش.

ڕووداوە سەرەکییەکانی جەنگ

جەنگەکە بە سێ قۆناغی سەرەکی تێپەڕی. قۆناغی یەکەم داگیرکردنی کوەیت بوو لەلایەن عێراقەوە لە ٢ی ئابی ١٩٩٠، کە تەنها چەند کاتژمێری خایاند. قۆناغی دووەم کۆکردنەوەی هێزەکانی هاوپەیمانان بوو لە سعودیە و ناوچەکە، کە بە ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی بیابان ناسرا و نزیکەی شەش مانگی خایاند. قۆناغی سێیەم و کۆتایی ئۆپەراسیۆنی زریانی بیابان بوو کە لە ١٧ی کانوونی دووەمی ١٩٩١ دەستی پێکرد و تا ٢٨ی شوبات بەردەوام بوو. لەم قۆناغەدا هێزەکانی هاوپەیمانان سەرەتا هێرشێکی ئاسمانی بەرفراوانیان ئەنجامدا، پاشان هێرشی زەمینی دەستی پێکرد کە بە خێرایی کۆتایی بە داگیرکاری عێراق هێنا.

ستراتیژی سەربازی

هاوپەیمانان ستراتیژیەکی نوێیان پەیڕەوکرد کە پشتی بە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو و هێرشی وردی ئاسمانی دەبەست. بۆردومانی ئاسمانی چڕوپڕ و بەردەوام بۆ ماوەی ٤٢ ڕۆژ ژێرخانی سەربازی و پەیوەندی عێراقی تێکشکاند. بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، مووشەکی کروز، و چەکی وردبین گۆڕانکارییەکی گەورەی لە شێوازی جەنگدا دروستکرد. هێرشی زەمینی کە تەنها ١٠٠ کاتژمێری خایاند، بە خێرایی و کاریگەری بەرچاو جێبەجێ کرا. لە بەرامبەردا، عێراق پشتی بە هێزی زەمینی زۆر و تاکتیکە کۆنەکانی جەنگی عێراق-ئێران بەستبوو، کە لە بەرامبەر تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی هاوپەیمانان کاریگەرییان کەم بوو.

کاریگەرییەکانی جەنگ

جەنگی کەنداو کاریگەری فراوانی لەسەر چەندین بوار هەبوو. لە ڕووی سیاسییەوە، پێگەی نێودەوڵەتی عێراق و سەدام حوسێن بە توندی لاواز بوو، لە کاتێکدا ڕۆڵی ئەمریکا وەک هێزی باڵادەستی جیهانی بەهێزتر بوو. لە ڕووی ئابوورییەوە، وێرانکاری بەرفراوان لە عێراق و کوەیت ڕوویدا، بە تایبەتی لە کەرتی نەوتدا. ژینگەی ناوچەکە زیانی گەورەی پێگەیشت بەهۆی سووتاندنی بیرە نەوتەکانی کوەیت لەلایەن عێراقەوە. لە ڕووی مرۆییەوە، ژمارەیەکی زۆر لە هاوڵاتیانی عێراقی و کوەیتی بوونە قوربانی و ئاوارە. هەروەها جەنگەکە بووە هۆی دروستبوونی کێشەی تەندروستی درێژخایەن بۆ سەربازانی بەشداربوو بەهۆی بەکارهێنانی چەکی یۆرانیۆمی پیتێنراو.

ئەنجامەکان و ڕێککەوتننامەی ئاگربەست

لە ٢٨ی شوباتی ١٩٩١، سەرۆک جۆرج بوش (باوک) ڕاگەیاندنی وەستاندنی شەڕی دەرکرد. لە ٣ی ئازار، عێراق ڕێککەوتننامەی ئاگربەستی لە سافوان لە باشووری عێراق واژۆ کرد. بەپێی ئەم ڕێککەوتننامەیە، عێراق دەبووایە سەرجەم بڕیارنامەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان جێبەجێ بکات، لەوانە کشانەوە لە کوەیت، قەرەبووکردنەوەی زیانەکانی جەنگ، و لەناوبردنی چەکە کۆکوژەکانی. هەروەها ناوچەی دژەفڕین لە کوردستان و باشووری عێراق دامەزرێنرا بۆ پاراستنی کورد و شیعەکان. سەرەڕای کۆتاییهاتنی جەنگ، ئابڵوقەی ئابووری بەسەر عێراقدا بەردەوام بوو، کە کاریگەری نەرێنی لەسەر ژیانی هاوڵاتیانی عێراق هەبوو.

ئامارەکان

جەنگی کەنداو ئامارێکی بەرچاوی لە دوای خۆی بەجێهێشت:

- ژمارەی هێزەکانی هاوپەیمانان: نزیکەی ٩٥٦,٦٠٠ سەرباز

- ژمارەی هێزەکانی عێراق: نزیکەی ٦٥٠,٠٠٠ سەرباز

- قوربانیانی هاوپەیمانان: ٢٩٢ کوژراو، ٧٧٦ بریندار

- قوربانیانی عێراق: نزیکەی ٢٠,٠٠٠ تا ٣٥,٠٠٠ کوژراو (ئامارەکان جیاوازن)

- قوربانیانی سڤیل لە کوەیت: نزیکەی ١,٠٠٠ کەس

- ژمارەی فڕۆکە بەکارهاتووەکانی هاوپەیمانان: زیاتر لە ٢,٢٥٠ فڕۆکە

- تێچووی جەنگ: نزیکەی ٦١ ملیار دۆلار

- بڕی نەوتی ڕژاو لە کەنداو: نزیکەی ١١ ملیۆن بەرمیل

- ژمارەی بیرە نەوتە سووتێنراوەکانی کوەیت: ٧٣٢ بیر

دەرەنجام

جەنگی کەنداوی یەکەم وەرچەرخانێکی گرنگ بوو لە مێژووی هاوچەرخدا. ئەم جەنگە نەک تەنها نەخشەی سیاسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گۆڕی، بەڵکو کاریگەری لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و شێوازی بەڕێوەبردنی جەنگ لە سەدەی بیست و یەکەمدا هەبوو. سەرکەوتنی خێرای هاوپەیمانان بووە هۆی بەهێزبوونی پێگەی ئەمریکا وەک تاکە زلهێزی جیهان دوای کۆتاییهاتنی جەنگی سارد. هەروەها جەنگەکە دەرخەری گرنگی تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو لە جەنگی مۆدێرندا بوو. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم جەنگە کێشە و ئاڵۆزی نوێی لە ناوچەکەدا دروستکرد کە کاریگەرییان تا ئێستاش بەردەوامە.