ناوه‌ڕۆك
ناساندن
مەرجان (بە ئینگلیزی: Coral) زیندەوەرێکی دەریایی سەیر و سەرنجڕاکێشە کە لە بنی زەریاکان و دەریاکاندا دەژی. ئەم گیانلەبەرە سادە بەڵام گرنگە بەشێکی سەرەکییە لە ژینگەی ژێر ئاو و ڕۆڵێکی گەورەی هەیە لە پاراستنی هاوسەنگی ژیانی دەریایی. مەرجان بە شێوەیەکی گشتی لە کۆمەڵێک گیانلەبەری بچووک پێکهاتووە کە پێیان دەوترێت پۆلیپ. ئەم پۆلیپانە بە یەکەوە لکاون و پەیکەرێکی ڕەق دروست دەکەن کە پێی دەوترێت کۆڵۆنی.
پێکهاتە و جۆرەکان
پێکهاتەی مەرجان زۆر ئاڵۆزە. لەشی مەرجان لە دوو چینی خانە پێکهاتووە کە بە ماددەیەکی ژێلاتینی لێک جیا کراونەتەوە. لە ناوەوەی لەشیدا بۆشاییەک هەیە کە وەک گەدە کار دەکات. لە دەوری دەمی مەرجان کۆمەڵێک لکە هەن کە بۆ گرتنی خۆراک بەکاریان دەهێنێت. زۆربەی جۆرەکانی مەرجان توانای دروستکردنی پەیکەری کالسیۆم کاربۆناتیان هەیە کە وەک چوارچێوەیەک بۆ کۆڵۆنییەکە کار دەکات.
ژینگە و بڵاوبوونەوە
جۆرەکانی مەرجان زۆر و جۆراوجۆرن. هەندێکیان ڕەنگاوڕەنگن و شێوەی جوانیان هەیە، لە کاتێکدا هەندێکی تر سادە و بێ ڕەنگن. لە ڕووی قەبارەوە، مەرجان دەکرێت زۆر بچووک بێت و تەنها چەند میلیمەترێک بێت، یان دەکرێت زۆر گەورە بێت و درێژییەکەی بگاتە چەندین مەتر. تەمەنی مەرجان دەکرێت لە چەند ساڵێکەوە بۆ سەدان ساڵ درێژ بێتەوە، بەڵام زۆربەی جۆرەکان تەمەنێکی مامناوەندییان هەیە لە نێوان ٥٠ بۆ ١٠٠ ساڵ.
مەرجان بە شێوەیەکی سەرەکی لە ناوچە کەمەرەییەکان و نیمچە کەمەرەییەکاندا بڵاو بۆتەوە، لەو شوێنانەی کە ئاوەکە گەرم و ڕوونە. بەڵام هەندێک جۆری تایبەت هەن کە دەتوانن لە ئاوی سارد و قووڵیشدا بژین. گەورەترین کۆمەڵگەی مەرجان لە جیهاندا لیواری گەورەی مەرجانییە لە ئوستراڵیا کە درێژییەکەی دەگاتە زیاتر لە ٢٣٠٠ کیلۆمەتر.
گرنگی ژینگەیی و ئابووری
گرنگی مەرجان لە ژینگەدا زۆر گەورەیە. ئەم گیانلەبەرە ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینێت لە دروستکردنی ژینگەیەکی گونجاو بۆ ژیانی هەزاران جۆری تری گیانلەبەری دەریایی. لیوارە مەرجانییەکان وەک پەناگە و شوێنی ژیان بۆ ماسی و گیانلەبەرانی تر کار دەکەن. هەروەها مەرجان ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە پاککردنەوەی ئاو و کەمکردنەوەی کاریگەری شەپۆلەکان لەسەر کەنارەکان.
لە ڕووی ئابوورییەوە، مەرجان سەرچاوەیەکی گرنگە بۆ گەشتیاری و ڕاوەماسی. زۆر وڵات پشت بە گەشتیاری دەریایی دەبەستن کە بە شێوەیەکی سەرەکی لەسەر سەردانی لیوارە مەرجانییەکان بنیات نراوە. هەروەها مەرجان سەرچاوەیەکی گرنگە بۆ دۆزینەوەی دەرمانی نوێ و لێکۆڵینەوەی زانستی.
هەڕەشەی لەناوچوون و پاراستن
بەداخەوە، مەرجان ڕووبەڕووی چەندین هەڕەشەی جددی بۆتەوە. گۆڕانی کەشوهەوا و گەرمبوونی زەوی کاریگەرییەکی نەرێنی گەورەی لەسەر مەرجان هەیە. بەرزبوونەوەی پلەی گەرمای ئاو دەبێتە هۆی لەدەستدانی جۆرە بچووکەکانی گژوگیا کە لەگەڵ مەرجان دەژین و سەرچاوەی سەرەکی وزەیانە. ئەمەش دەبێتە هۆی سپی بوونەوەی مەرجان و لە کۆتاییدا مردنی. هەروەها پیسبوونی ئاو، ماسیگرتنی زێدەڕۆیی، و گەشەی شارنشینی لە ناوچە کەنارییەکان هەڕەشەی تر لەسەر مەرجان دروست دەکەن.
بۆ پاراستنی مەرجان، چەندین هەوڵ و پڕۆژەی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی ئەنجام دراون. دامەزراندنی ناوچەی پارێزراوی دەریایی، کەمکردنەوەی پیسبوونی ئاو، و هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی کاریگەری گۆڕانی کەشوهەوا لە هەنگاوە گرنگەکانن بۆ پاراستنی ئەم گیانلەبەرە بەنرخە.
بەکارهێنان
مەرجان لە ژیانی مرۆڤیشدا بەکارهێنانی هەیە. لە زۆر کەلتووردا، مەرجان وەک بەردێکی بەنرخ بەکار دەهێنرێت بۆ دروستکردنی خشڵ و کەرەستەی ڕازاندنەوە. هەروەها لە پیشەسازی دەرمانسازیدا، توێژینەوە لەسەر مەرجان بۆ دۆزینەوەی چارەسەری نەخۆشی وەک شێرپەنجە بەردەوامە.
لە مێژوو و کەلتووری زۆر نەتەوەدا، مەرجان ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە. لە یۆنانی کۆندا، باوەڕ وابووە کە مەرجان توانای پاراستنی کەشتی لە تۆفان و لافاوی هەیە. لە هیندستان، مەرجان وەک بەردێکی پیرۆز سەیر کراوە و لە ئایینی هیندۆسدا بەکارهاتووە. لە زۆر کەلتووری دوورگەنشیندا، مەرجان بەشێکی گرنگ بووە لە ژیانی ڕۆژانە و بیروباوەڕی ئایینی.
زانیاری تایبەت و سەرنجڕاکێش
مەرجان یەکێکە لەو کەمە گیانلەبەرانەی کە دەتوانرێت لە بۆشایی ئاسمانەوە ببینرێت. لیواری گەورەی مەرجانی لە ئوستراڵیا ئەوەندە گەورەیە کە لە بۆشایی ئاسمانەوە دەبینرێت و تەنها دروستکراوی زیندووە کە بەم شێوەیە دەبینرێت.
