ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
شەڕی لێیتی، کە هەروەها بە ناوی "گەڕانەوە بۆ فیلیپین" ناسراوە لە نێوان هاوپایمانان و ژاپۆن ڕویدا لە جەنگی دووەمی جیهانی، یەکێک لە گەورەترین و گرنگترین شەڕەکانی بەرەی زەریای هێمن لە جەنگی جیهانی دووەم بوو. ئەم شەڕە بەشێکی سەرەکی بوو لە ستراتیژی هاوپەیمانان بۆ ئازادکردنی فیلیپین لە دەست ژاپۆن و نزیکبوونەوە لە خاکی سەرەکی ژاپۆن. شەڕەکە لە چەندین بەرەی جیاوازدا بەڕێوە چوو و بووە هۆی یەکێک لە گەورەترین ڕووبەڕووبوونەوەکانی دەریایی لە مێژوودا.
شەڕی لێیتی چی بوو
شەڕی لێیتی ناوی ئەو زنجیرە شەڕانەیە کە لە کەناری دوورگەی لێیتی و دەوروبەری لە فیلیپین ڕوویدا. ئەم شەڕە بەشێک بوو لە هەڵمەتی گەورەتری ئازادکردنی فیلیپین لە دەست ژاپۆن. شەڕەکە لە چەندین بەشی جیاواز پێکهاتبوو، لەوانە شەڕی کەنداوی لێیتی، شەڕی دوورگەی ساماڕ، و چەندین شەڕی وشکانی. ئەم شەڕە یەکێک بوو لە گەورەترین و ئاڵۆزترین ئۆپەراسیۆنەکانی هاوپەیمانان لە جەنگی جیهانی دووەمدا.
کەی و لە کوێ شەڕی لێیتی ڕویدا
شەڕی لێیتی لە ٢٠ی تشرینی یەکەمی ١٩٤٤ دەستی پێکرد و تا ٢٦ی کانوونی یەکەمی هەمان ساڵ بەردەوام بوو. شوێنی سەرەکی شەڕەکە دوورگەی لێیتی و ناوچەکانی دەوروبەری بوو لە فیلیپین، بەڵام شەڕەکە ناوچەیەکی فراوانی زەریای هێمنی گرتەوە، لەوانە کەنداوی لێیتی، دەریای سولو، و دەریای فیلیپین.
هۆکارەکانی ئەم شەڕە چی بوون؟
چەند هۆکارێکی سەرەکی لە پشت ئەنجامدانی شەڕی لێیتی هەبوون:
١. ئازادکردنی فیلیپین: ئازادکردنی فیلیپین لە دەست ژاپۆن یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی هاوپەیمانان بوو.
٢. بڕینی هێڵی پەیوەندی ژاپۆن: داگیرکردنی فیلیپین دەبووە هۆی بڕینی هێڵی پەیوەندی و دابینکردنی ژاپۆن لەگەڵ باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا.
٣. دروستکردنی بنکەی سەربازی: هاوپەیمانان دەیانویست فیلیپین بکەنە بنکەیەکی سەربازی بۆ هێرشکردنە سەر خاکی سەرەکی ژاپۆن.
٤. بەڵێنی ماک ئارسەر: ژەنەراڵ داگلاس ماک ئارسەر بەڵێنی دابوو کە بگەڕێتەوە بۆ فیلیپین دوای کشانەوەی لە ساڵی ١٩٤٢.
٥. لاوازکردنی هێزی دەریایی ژاپۆن: هاوپەیمانان دەیانویست زەربەیەکی کوشندە لە هێزی دەریایی ژاپۆن بدەن.
میکانیزم و ستراتیژی سەربازی لایەنەکان چۆن بوو
میکانیزم و ستراتیژی سەربازی لە شەڕی لێیتیدا بەم شێوەیە بوو:
١. هێرشی دەریایی و ئاسمانی هاوپەیمانان: سەرەتا هێرشێکی گەورەی دەریایی و ئاسمانی ئەنجامدرا بۆ لاوازکردنی بەرگری ژاپۆن.
٢. پیادەکردنی هێز: هێزەکانی هاوپەیمانان لە چەندین شوێنی جیاواز لە دوورگەی لێیتی پیادە بوون.
٣. شەڕی کەنداوی لێیتی: گەورەترین شەڕی دەریایی لە مێژوودا لە کەنداوی لێیتی ڕوویدا.
٤. پلانی شو-گۆ: ژاپۆن پلانێکی ئاڵۆزی هەبوو بۆ بەرگریکردن لە فیلیپین کە پێکهاتبوو لە سێ هێزی دەریایی جیاواز.
٥. بەکارهێنانی فڕۆکەی کامیکازی: ژاپۆن بۆ یەکەم جار بە شێوەیەکی بەرفراوان فڕۆکەی خۆکوژی (کامیکازی) بەکارهێنا.
٦. شەڕی پارتیزانی: هێزە پارتیزانەکانی فیلیپین ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لە یارمەتیدانی هێزەکانی هاوپەیمانان.
دەرەنجامەکانی ئەم شەڕە چی بوون
شەڕی لێیتی چەندین دەرەنجامی گرنگی هەبوو:
١. سەرکەوتنی هاوپەیمانان: هێزەکانی هاوپەیمانان توانیان فیلیپین ئازاد بکەن و کۆنترۆڵی بکەن.
٢. لاوازبوونی هێزی دەریایی ژاپۆن: هێزی دەریایی ژاپۆن زەربەیەکی کوشندەی بەرکەوت و چیتر نەیتوانی هێرشی گەورە ئەنجام بدات.
٣. کرانەوەی ڕێگا بۆ هێرشی کۆتایی: سەرکەوتن لە لێیتی ڕێگای خۆشکرد بۆ هێرشی کۆتایی بۆ سەر خاکی سەرەکی ژاپۆن.
٤. زیانی گیانی زۆر: هەردوو لا زیانی گیانی زۆریان بەرکەوت. نزیکەی ٤٩٠٠٠ سەربازی ئەمریکی و ٨٠٠٠٠ سەربازی ژاپۆنی کوژران یان بریندار بوون.
٥. ئازادکردنی فیلیپین: زۆربەی خاکی فیلیپین لە دەست ژاپۆن ئازاد کرا، ئەگەرچی شەڕ لە هەندێک ناوچە تا کۆتایی جەنگ بەردەوام بوو.
٦. کاریگەری لەسەر ستراتیژی جەنگ: سەرکەوتن لە لێیتی بووە هۆی گۆڕانکاری لە ستراتیژی جەنگی هاوپەیمانان و خێراکردنی کۆتاییهاتنی جەنگ.
٧. کاریگەری سیاسی: ئازادکردنی فیلیپین کاریگەری لەسەر پەیوەندی نێوان ئەمریکا و فیلیپین هەبوو و یارمەتی دا لە دروستکردنی هاوپەیمانێتی درێژخایەن لە نێوانیاندا.
کۆتایی
شەڕی لێیتی یەکێک بوو لە گرنگترین و کاریگەرترین شەڕەکانی بەرەی زەریای هێمن. ئەم شەڕە نەک تەنها بووە هۆی ئازادکردنی فیلیپین، بەڵکو ڕۆڵێکی سەرەکی هەبوو لە لاوازکردنی هێزی دەریایی ژاپۆن و نزیککردنەوەی کۆتایی جەنگ. هەروەها، ئەم شەڕە وەک نموونەیەک لە ئۆپەراسیۆنە ئاڵۆز و فرەلایەنەکانی جەنگی جیهانی دووەم لە مێژوودا تۆمار کرا.
