ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ئیسپانیا-ئەمریکا یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوەکانی کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم کە کاریگەری قووڵی لەسەر هەردوو وڵات و هاوسەنگی هێز لە جیهاندا هەبوو. ئەم جەنگە لە نێوان ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و شانشینی ئیسپانیا لە ساڵی ١٨٩٨دا ڕوویدا و تەنها چوار مانگی خایاند، بەڵام دەرەنجامە سیاسی و جیۆپۆلەتیکییەکانی بۆ چەندین دەیە بەردەوام بوون. جەنگەکە بووە هۆی کۆتایی هاتنی ئیمپراتۆریەتی کۆڵۆنیالی ئیسپانیا و سەرهەڵدانی ئەمریکا وەک هێزێکی جیهانی.
هۆکارەکانی جەنگ
هۆکارە سەرەکییەکانی جەنگی ئیسپانیا-ئەمریکا لە چەند فاکتەرێکدا کۆدەبنەوە. یەکەم، شۆڕشی کوبا دژی دەسەڵاتی ئیسپانیا کە لە ساڵی ١٨٩٥ەوە دەستی پێکردبوو، بووە هۆی دروستبوونی هاوسۆزییەکی بەرفراوان لە ناو خەڵکی ئەمریکادا بۆ شۆڕشگێڕانی کوبایی. دووەم، ڕۆژنامەکانی ئەمریکا، بەتایبەتی ئەوانەی سەر بە جۆزێف پولیتزەر و ویلیام ڕاندۆڵف هێرست بوون، بە شێوەیەکی زۆر هەستیار و زێدەڕۆیانە باسی توندوتیژییەکانی ئیسپانیا لە کوبایان دەکرد، کە بەمەش بیروڕای گشتی ئەمریکییان بەرەو دەستێوەردان هاندەدا. سێیەم، بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی ئەمریکا لە کوبا، کە لەو کاتەدا سەرچاوەیەکی گرنگی شەکر بوو، هاندەرێکی تر بوو بۆ دەستێوەردان. چوارەم، سیاسەتی فراوانخوازی ئەمریکا و بیرۆکەی "چارەنووسی دیار" کە پێی وابوو ئەمریکا ئەرکی لەسەر شانە کاریگەری خۆی بۆ دەرەوەی سنوورەکانی فراوان بکات، ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە پاڵنانی وڵات بەرەو جەنگ.
دەستپێکی جەنگ
ڕووداوی تەقینەوەی کەشتی جەنگی ئەمریکی "یو ئێس ئێس مەین" لە بەندەری هاڤانا لە ١٥ی شوباتی ١٨٩٨، کە تێیدا ٢٦٦ سەربازی ئەمریکی گیانیان لەدەستدا، بووە هۆی زیاتر گەرمبوونی دۆخەکە. هەرچەندە هۆکاری تەقینەوەکە ڕوون نەبوو، بەڵام ڕاگەیاندنی ئەمریکی ئیسپانیای تاوانبار کرد. لە ٢٠ی نیسانی ١٨٩٨، کۆنگرێسی ئەمریکا بڕیاری جەنگی دەرکرد و سەرۆک ویلیام مەکینلی واژۆی لەسەر کرد. ئیسپانیا لە ٢٣ی نیساندا جەنگی ڕاگەیاند و بەمەش جەنگەکە بە فەرمی دەستی پێکرد.
شەڕەکانی دەریا
یەکێک لە گرنگترین لایەنەکانی جەنگی ئیسپانیا-ئەمریکا، شەڕە دەریاییەکان بوون. لە یەکەم ڕۆژەکانی جەنگدا، هێزی دەریایی ئەمریکا سەرکەوتنی گەورەی بەدەستهێنا. لە ١ی ئایاری ١٨٩٨، ئەدمیراڵ جۆرج دیوی لە شەڕی خەلیجی مانیلا لە فلیپین، کە ئەو کات کۆڵۆنی ئیسپانیا بوو، توانی کەشتیگەلی ئیسپانی تێکبشکێنێت. ئەم سەرکەوتنە بووە هۆی ئەوەی ئەمریکا کۆنترۆڵی فلیپین بگرێتە دەست. لە ٣ی تەمموزی هەمان ساڵدا، شەڕێکی دەریایی گرنگی تر لە نزیک سانتیاگۆی کوبا ڕوویدا، کە تێیدا هێزە دەریاییەکانی ئەمریکا بە سەرکردایەتی ئەدمیراڵ ویلیام سامپسۆن و وینفیڵد سکۆت شلی توانیان کەشتیگەلی ئیسپانی بە تەواوەتی لەناوببەن. ئەم سەرکەوتنانە کاریگەرییەکی یەکلاکەرەوەیان هەبوو لەسەر ئەنجامی جەنگەکە و توانای ئیسپانیایان بۆ بەردەوامبوون لە شەڕ بە توندی لاواز کرد.
شەڕەکانی وشکانی
هەرچەندە شەڕە دەریاییەکان گرنگییەکی زۆریان هەبوو، بەڵام شەڕەکانی وشکانیش ڕۆڵێکی بەرچاویان هەبوو لە جەنگەکەدا. لە کوبا، هێزەکانی ئەمریکا بە سەرکردایەتی جەنەراڵ ویلیام شافتەر لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٨٩٨ لە نزیک سانتیاگۆ دابەزین. لە شەڕی تەپۆڵکەی سان خوان لە ١ی تەمموز، هێزەکانی ئەمریکا توانیان سەرکەوتنێکی گرنگ بەدەستبهێنن، کە تێیدا تیۆدۆر ڕۆزڤێڵت و "سوارچاکە ناسکەکان"ی ناوبانگیان دەرکرد. لە پۆرتۆریکۆش، هێزەکانی ئەمریکا بە سەرکردایەتی جەنەراڵ نێڵسۆن مایلز لە ٢٥ی تەمموز دابەزین و بەبێ بەرەنگاری بەرچاو توانیان کۆنترۆڵی دوورگەکە بگرنە دەست. لە فلیپینیش، دوای سەرکەوتنی دەریایی دیوی، هێزە وشکانییەکانی ئەمریکا بە هاوکاری شۆڕشگێڕانی فلیپینی توانیان کۆنترۆڵی بەشی زۆری وڵاتەکە بگرنە دەست.
کۆتایی جەنگ و پەیماننامەی پاریس
دوای تەنها چوار مانگ لە شەڕ، ئیسپانیا داوای ئاگربەستی کرد و لە ١٢ی ئابی ١٨٩٨ ئاگربەست ڕاگەیەندرا. دانوستانەکانی ئاشتی لە پاریس دەستیان پێکرد و لە ١٠ی کانوونی یەکەمی هەمان ساڵدا پەیماننامەی پاریس واژۆ کرا. بەپێی ئەم پەیماننامەیە، ئیسپانیا دەستی لە کوبا، پۆرتۆریکۆ و گوام هەڵگرت و فلیپینیشی بە بڕی ٢٠ ملیۆن دۆلار فرۆشت بە ئەمریکا. بەمەش کۆتایی بە ئیمپراتۆریەتی کۆڵۆنیالی ئیسپانیا هات و ئەمریکا وەک هێزێکی نوێی جیهانی سەری هەڵدا.
دەرەنجامەکانی جەنگ
دەرەنجامەکانی جەنگی ئیسپانیا-ئەمریکا فرە لایەن و درێژخایەن بوون. بۆ ئیسپانیا، جەنگەکە کۆتایی بە چەندین سەدە لە دەسەڵاتی کۆڵۆنیالی هێنا و بووە هۆی قەیرانێکی قووڵی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە ناوخۆی وڵاتدا. بۆ ئەمریکا، جەنگەکە بووە هۆی گۆڕانکارییەکی گەورە لە سیاسەتی دەرەوەی وڵات و بەهێزبوونی بیرۆکەی ئیمپریالیزم. ئەمریکا بووە خاوەنی چەند کۆڵۆنییەکی نوێ و پێگەی نێودەوڵەتی بەرز بووەوە. بۆ کوبا، هەرچەندە سەربەخۆیی بەدەستهێنا، بەڵام لە ژێر کاریگەری بەهێزی ئەمریکادا مایەوە. پۆرتۆریکۆ بووە خاکێکی ئەمریکا و فلیپینیش کەوتە ژێر دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی ئەمریکا، کە دواتر بووە هۆی شەڕێکی درێژخایەنی دژە کۆڵۆنیالی.
کاریگەرییە درێژخایەنەکان
کاریگەرییەکانی جەنگی ئیسپانیا-ئەمریکا لە چوارچێوەی کاتی جەنگەکەدا سنووردار نەبوون. ئەم جەنگە بووە هۆی گۆڕانکاری لە هاوسەنگی هێزی جیهانی و بەرزبوونەوەی پێگەی ئەمریکا وەک هێزێکی گەورەی جیهانی. هەروەها کاریگەری لەسەر سیاسەتی ناوخۆی ئەمریکاش هەبوو، بۆ نموونە بەهێزبوونی بزووتنەوەی دژە ئیمپریالیزم. لە ڕووی سەربازییەوە، جەنگەکە بووە هۆی ئەوەی ئەمریکا گرنگی زیاتر بە هێزی دەریایی بدات و پێگەی سەربازی لە دەرەوەی وڵات دابمەزرێنێت. لە لایەکی ترەوە، جەنگەکە کاریگەری درێژخایەنی لەسەر پەیوەندی نێوان ئەمریکا و وڵاتانی ئەمریکای لاتین هەبوو و بووە هۆی گومان و دوودڵی بەرامبەر بە نیازەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا.
ئەنجامگیری
جەنگی ئیسپانیا-ئەمریکا، سەرەڕای کورتی ماوەکەی، یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوەکانی سەرەتای سەدەی بیستەم کە شوێنەواری لەسەر سیاسەتی جیهانی بەجێهێشت. ئەم جەنگە نەک تەنها کۆتایی بە ئیمپراتۆریەتێکی کۆن هێنا، بەڵکو سەرەتای سەردەمێکی نوێی بۆ ئەمریکا وەک هێزێکی جیهانی دەستنیشان کرد. کاریگەرییەکانی ئەم جەنگە لەسەر گەلانی کوبا، پۆرتۆریکۆ و فلیپین تا ئەمڕۆش بەردەوامن و بەشێکن لە میراتی ئاڵۆزی ئەم ڕووداوە مێژووییە.
