ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ناوخۆی پیرۆ یەکێک بوو لە درێژترین و خوێناویترین ململانێ ناوخۆییەکانی ئەمریکای لاتین لە سەدەی بیستەمدا. ئەم جەنگە لە ساڵی ١٩٨٠ەوە دەستی پێکرد و تا ساڵی ٢٠٠٠ درێژەی کێشا. لەم ماوەیەدا، پیرۆ شاهیدی توندوتیژییەکی بێوێنە بوو کە زیاتر لە ٧٠،٠٠٠ کەسی کوشت و ژیانی ملیۆنەها کەسی تری کاولکرد. جەنگەکە بەشێوەیەکی سەرەکی لە نێوان حکومەتی پیرۆ و گرووپە چەکدارە چەپڕەوەکان، بەتایبەت ڕێکخراوی "ڕێگای ڕووناک" (Sendero Luminoso) بوو.
هۆکارەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی پیرۆ ڕیشەی لە چەندین هۆکاری ئاڵۆزدا هەبوو. یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکان نایەکسانی کۆمەڵایەتی و ئابووری بوو کە لە وڵاتەکەدا باڵی کێشابوو. زۆربەی دانیشتووانی گوندنشین و ڕەسەنەکانی پیرۆ لە هەژاری و بێبەشیدا دەژیان، لە کاتێکدا دەسەڵات و سامان لە دەستی کەمینەیەکی بچووکدا چڕببووەوە. ئەم دۆخە بووە هۆی پەرەسەندنی بیرۆکە چەپڕەوەکان، بەتایبەت لە ناوچە هەژارنشینەکان و زانکۆکاندا.
هۆکارێکی دیکەی گرنگ، ناسەقامگیری سیاسی بوو کە پیرۆی لەو سەردەمەدا تێدا دەژیا. لە دوای کۆتایی حوکمی سەربازی لە ساڵی ١٩٨٠دا، وڵاتەکە بەرەو دیموکراسی هەنگاوی نا، بەڵام ئەم گواستنەوەیە بە ئاسانی نەبوو و کێشەی زۆری لەگەڵ خۆیدا هێنا.
لایەنەکانی ناکۆکی
سەرەکیترین لایەنەکانی ناکۆکی لە جەنگی ناوخۆی پیرۆدا بریتی بوون لە:
أ. ڕێگای ڕووناک (Sendero Luminoso): ئەم ڕێکخراوە ماویستییە لە ساڵی ١٩٧٠ لەلایەن ئەبیمایل گوزمانەوە دامەزرا و بە یەکێک لە توندوتیژترین گرووپە چەکدارەکانی ئەمریکای لاتین ناسرا. ئامانجی سەرەکییان ڕووخاندنی حکومەتی پیرۆ و دامەزراندنی دەوڵەتێکی کۆمۆنیستی بوو.
ب. بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی توپاک ئەمارو (MRTA): ئەم گرووپە چەپڕەوە لە ساڵی ١٩٨٤دا دامەزرا و بە شێوەیەکی کەمتر توندوتیژ لە ڕێگای ڕووناک کاری دەکرد.
ج. حکومەتی پیرۆ: لە ماوەی جەنگدا، چەند حکومەتێک هاتنە سەر دەسەڵات و هەر یەکەیان ستراتیژی جیاوازی بۆ بەرەنگاربوونەوەی یاخیبووان گرتەبەر.
د. گرووپە پاراسەربازییەکان: ئەم گرووپانە زۆرجار لەلایەن حکومەتەوە پشتگیری دەکران و بەشداریان لە شەڕ دژی یاخیبووان دەکرد.
ڕەوتی جەنگ
جەنگی ناوخۆی پیرۆ بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕی. لە سەرەتادا، ڕێگای ڕووناک توانی کۆنترۆڵی بەشێکی زۆری ناوچە گوندنشینەکان بکات و هێرشی بەردەوامی دەکردە سەر هێزەکانی حکومەت. لە ناوەڕاستی هەشتاکاندا، جەنگەکە گەیشتە لووتکەی خۆی و توندوتیژی بڵاوبووەوە بۆ شارە گەورەکان، لەوانەش پایتەختی وڵات لیما.
لە ساڵی ١٩٩٢دا، کاتێک ئەلبێرتۆ فوجیمۆری بووە سەرۆک، حکومەت ستراتیژێکی نوێی گرتەبەر بۆ بەرەنگاربوونەوەی یاخیبووان. ئەم ستراتیژە لەگەڵ دەستگیرکردنی ئەبیمایل گوزمان، ڕێبەری ڕێگای ڕووناک، لە هەمان ساڵدا، بووە هۆی لاوازبوونی بەرچاوی یاخیبووان.
کاریگەرییەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی پیرۆ کاریگەری قووڵی لەسەر کۆمەڵگا و ئابووری وڵاتەکە بەجێهێشت. زیاتر لە ٧٠،٠٠٠ کەس کوژران و سەدان هەزار کەسی دیکە ئاوارە بوون. ژێرخانی وڵات بە شێوەیەکی بەرچاو زیانی پێگەیشت و گەشەی ئابووری بۆ ماوەیەکی درێژ وەستا. هەروەها، جەنگەکە بووە هۆی دروستبوونی کەلێنێکی قووڵ لە نێوان کۆمەڵگا شارنشین و گوندنشینەکاندا.
کۆتایی جەنگ و ئاکامەکانی
لە کۆتایی نەوەدەکاندا، جەنگەکە بەرەبەرە کۆتایی هات. لە ساڵی ٢٠٠٠دا، فوجیمۆری لە دەسەڵات دوورخرایەوە و حکومەتێکی کاتی هاتە سەر کار. لە ساڵی ٢٠٠١دا، لیژنەی ڕاستی و ئاشتەوایی پیرۆ دامەزرا بۆ لێکۆڵینەوە لە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە ماوەی جەنگدا.
ئەنجامەکانی ئەم لیژنەیە دەریخست کە هەردوو لایەنی ناکۆکی - یاخیبووان و هێزەکانی حکومەت - بەرپرسیارن لە پێشێلکارییە قورسەکانی مافی مرۆڤ. هەروەها، لیژنەکە چەندین پێشنیاری خستەڕوو بۆ چاکسازی و قەرەبووکردنەوەی قوربانیانی جەنگ.
دەرئەنجام
جەنگی ناوخۆی پیرۆ یەکێک بوو لە تاریکترین بەشەکانی مێژووی هاوچەرخی ئەم وڵاتە. ئەم جەنگە نەک تەنها ژیانی دەیان هەزار کەسی لەناوبرد، بەڵکو کاریگەری درێژخایەنی لەسەر کۆمەڵگا و سیاسەتی پیرۆ بەجێهێشت. هەرچەندە وڵاتەکە لە دوای جەنگەوە توانیویەتی بەرەو پێشەوە بڕوات و گەشەی ئابووری و سیاسی بەدەست بهێنێت، بەڵام هێشتا ئاسەوارەکانی ئەم جەنگە لە زۆر ڕووەوە هەست پێدەکرێت. ئەزموونی پیرۆ لەم جەنگەدا وانەیەکی گرنگە بۆ وڵاتانی دیکە سەبارەت بە مەترسییەکانی توندوتیژی و گرنگی چارەسەرکردنی کێشە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان بە شێوەیەکی ئاشتیانە.
