ناوه‌ڕۆك
ناساندن
سەرایڤۆ یان سارایڤۆ (بە ئینگلیزی: Sarajevo، بە عەرەبی: سراييفو) پایتەخت و گەورەترین شاری بۆسنیا و هەرزەگۆڤینایە، کە ژمارەی دانیشتووانی ٢٧٥،٥٢٤ کەسە لە سنوورە ئیدارییەکانیدا. ناوچەی گەورەی سەرایڤۆ لەوانەش کانتۆنی سەرایڤۆ، ڕۆژهەڵاتی سەرایڤۆ و شارەوانییەکانی نزیک لە 555،210 دانیشتووی تێدایە. دەکەوێتە ناو دۆڵی گەورەی سەرایڤۆی بۆسنە، بە بەرزاییەکانی ئەلب دیناریک دەورە دراوە و بەدرێژایی ڕووباری میلجاکا لە ناوەندی باڵکاندایە.
|
وڵات |
بۆسنە و هێرزۆگۆبینیا |
|
قەوارە |
فیدراسیۆنی بۆسنە و هەرزەگۆڤینا |
|
کانتۆن |
کانتۆنی سەرایڤۆ |
|
ڕووبەر |
141.5 کم دوو |
|
بەرزایی |
550 مەتر |
|
کاتی ناوچەی جوگرافی |
UTC+1 ( CET ) |
|
کۆدی ناوچه |
+387 |
سەرایڤۆ ناوەندی سیاسی، دارایی، کۆمەڵایەتی و ڕووناکبیریی بۆسنە و هەرزەگۆڤینایە و ناوەندێکی دیار و بەرچاوی ڕۆشنبیرییە لە باڵکان. کاریگەری لەسەر ئاستی هەرێم لە بواری کات بەسەربردن، میدیا، مۆدە و هونەردا هەیە. بەهۆی مێژووی دوور و درێژی هەمەجۆریی ئایینی و کولتوورییەوە، هەندێکجار بە "قودسی ئەورووپا" یان "قودسی باڵکان" ناودەبرێت. یەکێکە لە چەند شارێکی گەورەی ئەورووپا کە مزگەوت و کڵێسای کاسۆلیکی و کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژهەڵاتی لە هەمان گەڕەکدا هەیە.
هەرچەندە بەڵگەی نیشتەجێبوونی مرۆڤ لەم ناوچەیەدا لە سەردەمی پێش مێژووەوە هەیە، بەڵام شارە مۆدێرنەکە لە سەدەی پازدەهەمدا وەک قەڵایەکی عوسمانی سەریهەڵدا کاتێک ئیمپراتۆریەتی دوایی درێژبووەوە بۆ ئەورووپا. سەرایڤۆ بە درێژایی مێژووی خۆی چەندین جار ناوبانگی نێودەوڵەتی بەدەستهێناوە. لە ساڵی ١٨٨٥ یەکەم شار بوو لە ئەورووپا و دووەم شاری جیهان بوو کە تۆڕێکی ترامی کارەبایی تەواوکاتیی بەناو شارەکەدا تێپەڕاند، دوای سانفرانسیسکۆ لە ویلایەتی کالیفۆرنیای ئەمریکا. لە ساڵی ١٩١٤، شوێنی تیرۆرکردنی سەرۆک دوک فرانز فێردیناند بوو لەلایەن چالاکوانێکی گەنجی ناوخۆیی بۆسنە، گاڤریلۆ پرینسیپ، ئەم کوشتنەش جەنگی جیهانیی یەکەمی لێکەوتەوە. ئەمەش بووە هۆی کۆتای هاتنی دەسەڵاتی نەمسا-مەجارستان لە بۆسنە و دروستکردنی شانشینی فرە کولتووری یووگۆسلاڤیا لە ناوچەی بەڵکان.
دواتر، دوای جەنگی جیهانی دووەم، ناوچەکە وەک پایتەختی کۆماری سۆسیالیستی کۆمۆنیستی بۆسنە و هەرزەگۆڤینا دەستنیشانکرا لەناو کۆماری نوێی یووگۆسلاڤیای دووەم، ئەمەش بووە هۆی فراوانبوونی خێرای دانیشتووان و بازرگانییەکانی لەگەڵ وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری و گەشەپێدانی ئابووری. لە ساڵی ١٩٨٤ کۆماری سۆسیالیستی میوانداری ئۆڵۆمپیادی زستانەی ساڵی ١٩٨٤ی کرد، کە سەردەمێکی خۆشگوزەرانی بۆ شارەکە دیاری کرد. بەڵام دوای دەستپێکردنی جەنگەکانی یووگۆسلاڤیا، شارەکە تووشی درێژترین گەمارۆی پایتەخت بوو لە مێژووی شەڕی مۆدێرن، بۆ ماوەی کۆی گشتی ١٤٢٥ ڕۆژ، لە نیسانی ١٩٩٢ تا شوباتی ١٩٩٦. ئەمەش لە سەردەمی جیابوونەوەی بۆسنە بوو لە یووگۆسلاڤیا، و لە ئەنجامدا جینۆساید و کۆمەڵکوژی لێکەوتەوە.
بە بەردەوامی ئاوەدانکردنەوەی دوای جەنگ، سەرایڤۆ خێراترین شاری بۆسنە و هەرزەگۆڤینایە لەڕووی گەشەسەندنەوە. زنجیرەی ڕێنمایی گەشتیاری لۆنلی پلانێت، سارایڤۆی وەک ٤٣هەمین باشترین شاری جیهان ڕیزبەندی کردووە. لە کانوونی دووەمی ٢٠٠٩، پێشنیاری سارایڤۆی کرد وەک یەکێک لە دە شارە سەرەکییەکان کە لە ساڵی ٢٠١٠دا سەردانیان کرابێت.
لە ساڵی ٢٠١١، سەرایڤۆ وەک پایتەختی ڕۆشنبیری ئەورووپا بۆ ساڵی ٢٠١٤ کاندید کرا. هەڵبژێردرا بۆ میوانداریکردنی فێستیڤاڵی ئۆڵۆمپیادی لاوانی ئەورووپا. جگە لەوەش، لە تشرینی یەکەمی ٢٠١٩، سارایڤۆ وەک شارێکی داهێنەری یونسکۆ دەستنیشانکرا بەهۆی ئەوەی کولتووری لە ناوەندی ستراتیژییەکانی گەشەپێدانیدا داناوە. هەروەها وەک یەکێک لە هەژدە شاری فیلم لە جیهاندا ڕیزبەندی کراوە.
جوگرافیا
سەرایڤۆ لە نزیک ناوەندی ئەندازەیی بۆسنە و هەرزەگۆڤینا کە شێوەی سێگۆشەیە و لە ناوچەی مێژوویی بۆسنەیە. 518 مەتر لە ئاستی دەریاوە هەڵکەوتووە و دەکەوێتە دۆڵی سەرایڤۆ، لە ناوەڕاستی بەرزاییەکانی ئەلبەکانی دیناریک. گردە دارستانییەکان و پێنج شاخی سەرەکی شارەکەی دەورە داوە. بەرزترین لوتکەی دەوروبەری ترێسکاڤیکایە بە بەرزی ٢٠٨٨ مەتر، دواتر شاخی بیلاشنیکا بە بەرزی ٢٠٦٧ مەتر، جاهۆرینا بە بەرزی ١٩١٣ مەتر، ترێبێڤیچ بە بەرزی ١٦٢٧ مەتر و ئیگمان لە بەرزی ١٥٠٢ مەتر. کاتێک شارەکە میوانداری ئۆڵۆمپیادی زستانەی ساڵی ١٩٨٤ی کرد، شوێنەکان لەم شاخانانە بۆ زۆرێک لە ڕووداوە وەرزشییەکانی زستانە دروستکران. شارەکە لە چوارچێوەی زەوییە گردەییەکان پەرەی سەندووە؛ زۆر شەقام و شوێنی نیشتەجێبوون بەرزییەکی بەرچاویان هەیە.
ڕووباری میلجاکا یەکێکە لە تایبەتمەندییە سەرەکییە جوگرافییەکانی شارەکە. لە ڕۆژهەڵاتەوە بەناو شارەکەدا دەڕوات بۆ بەشی ڕۆژاوای شارەکە و لە کۆتاییدا لەگەڵ ڕووباری بۆسنا کۆدەبێتەوە. ڕووباری میلجاکا بە "ڕووباری سەرایڤۆ"یش ناسراوە. سەرایڤۆ یان کەشوهەوای کیشوەری شێداری هەیە، یان کەشوهەوای ئۆقیانوسی، بەپێی ئەوەی کە ئایا ئایزۆتێرمەکانی 0 °C یان -3 °C بەکاردەهێنرێن. کەشوهەوای سەرایڤۆ چوار وەرز و بارانبارینی بە شێوەیەکی یەکسان بڵاوبووەوەیە. نزیکیی دەریای ئادریاتیک کەشوهەوای سەرایڤۆ تا ڕادەیەک مامناوەند دەکات، هەرچەندە شاخەکانی باشووری شارەکە ئەم کاریگەرییە دەریاییە زۆر کەم دەکەنەوە. تێکڕای پلەی گەرمی ساڵانە 10 پلەی سەدییە. مانگی یەک ساردترین مانگی ساڵە و مانگی تەممووز گەرمترینیانە.
ئابووری
کەرتە گەورەکانی بەرهەمهێنان و کارگێڕی و گەشتیاری سارایڤۆ وای لێدەکات ببێتە بەهێزترین ناوچەی ئابووریی بۆسنە و هەرزەگۆڤینا. کانتۆنی سەرایڤۆ نزیکەی ٢٥%ی بەرهەمی ناوخۆیی وڵاتەکە بەرهەم دەهێنێت. دوای ساڵانێک لە شەڕ، ئابووریی سەرایڤۆ بەرنامەی ئاوەدانکردنەوە و نۆژەنکردنەوەی بەخۆیەوە بینی. بانکی ناوەندیی بۆسنە و هەرزەگۆڤینا لە ساڵی ١٩٩٧ لە سەرایڤۆ کرایەوە و بۆرسەی سەرایڤۆ لە ساڵی ٢٠٠٢ دەستی بە بازرگانی کرد. لە کاتێکدا کە سەرایڤۆ لە سەردەمی کۆمۆنیزمدا بنکەیەکی پیشەسازی گەورەی هەبووە، تەنیا چەند بزنسێکی پێشوەختە بە سەرکەوتوویی خۆیان لەگەڵ ئابووری بازاڕدا گونجاندووە. پیشەسازییەکانی سەرایڤۆ بریتین لە بەرهەمەکانی تووتن، مۆبیلیات، کۆتر، ئۆتۆمبێل و ئامێری پەیوەندیکردن. ئەو کۆمپانیایانەی بنکەیان لە سەرایڤۆ هەیە بریتین لە بی ئێچ تێلیکۆم، بۆسنالیجێک، ئینێرگۆپتڕۆڵ، کارگەی تووتنی سەرایڤۆ، و سەرایڤسکا پیڤارا (بیرەی سارایڤۆ). لە ساڵی ١٩٨١دا بەرهەمی ناوخۆیی سەرایڤۆ بۆ سەرتاسەری ١٣٣%ی تێکڕای یووگۆسلاڤیا بووە.
دیمۆگرافی
بەهۆی گەشەسەندنی جێگیر بەڵام بەردەوام و سەقامگیری دوای جەنگ، ناوچەی ئاوەدانکراوی ئەمڕۆ کە نەک تەنها شارەوانییەکانی شارەکانی پێشتر باسکراو لەخۆدەگرێت بەڵکوو بەشی شارستانی هادیچی کە بەبێ پچڕان بەستراوەتەوە بە ئیلیدزا لەخۆی دەگرێت، بە کۆی گشتی دانیشتووان بە ناوچەی میترۆ بە 8 شارەوانی زیادە، بە گشتی دەچێتە 555،210 دانیشتوو. لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٦ ئەنجامی کۆتایی سەرژمێری ساڵی ٢٠١٣ بڵاوکرایەوە. بەپێی سەرژمێرییەکە ژمارەی دانیشتوانی کانتۆنی سەرایڤۆ ٤١٣ هەزار و ٥٩٣ کەس بووە، کە ٥٥ هەزار و ١٨١ کەس لە سێنتار و ١١٨ هەزار و ٥٥٣ کەس لە نۆڤی گراد، ٦٤ هەزار و ٨١٤ لە نۆڤۆ سەرایڤۆ و ٣٦ هەزار و ٩٧٦ کەس لە ستاری گراد بوون.
- بۆسنەیی: ٨٠%
- سڕبەکان: ٣,٧٨%
- کرواتی: ٤,٩٤%
- ئەوانی تر: ١٠,٥٤%
