ناوه‌ڕۆك
ناساندن
بۆینگ CH-47 Chinook (بە ئینگلیزی: Boeing CH-47 Chinook، بە عەرەبی: بوينغ سي إتش-47 شينوك) هێلیکۆپتەرێکی ڕۆتۆری تاندێمە (دوو پەروانە) کە لەلایەن کۆمپانیای ڕۆتۆرکرافتی ئەمریکیی ڤێرتۆڵ پەرەی پێدراوە و لەلایەن کۆمپانیای بۆینگ ڤێرتۆڵەوە بەرهەم هێنراوە. هێلیکۆپتەری چینووک کۆپتەرێکی قورسە و لە ڕیزی قورسترین هێلیکۆپتەرەکانی ڕۆژاوایە کە بەرزکەرەوەی قورسی هەیە. ناوەکەی، چینووک لە خەڵکی چینووکی ڕەسەنی ئەمریکی لە ویلایەتی ئۆریگۆن و واشنتۆنەوە وەرگیراوە.
چینووک لە سەرەتادا لەلایەن کۆمپانیای ڤێرتۆڵەوە دیزاین کرا، لە ساڵی ١٩٥٧ دەستی بە کارکردن کردبوو لەسەر هێلیکۆپتەرێکی نوێی تاندێم-ڕۆتۆر، کە بە ڤێرتۆڵ مۆدێل ١٠٧ یان ڤی-١٠٧ دەستنیشانکرابوو. لە دەوروبەری هەمان کاتدا، سوپای ئەمریکا نیازی خۆی ڕاگەیاند بۆ گۆڕینی فڕۆکەی سیکۆرسکی سی ئێچ ٣٧ مۆخاڤ کە بە بزوێنەری پستۆن کاردەکات بە هێلیکۆپتەرێکی نوێ کە بە تۆرباینێکی غاز کاردەکات. لە ماوەی مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٥٨دا، سوپای ئەمریکا ژمارەیەکی کەمی فڕۆکەی V-107ی لە ڤێرتۆڵەوە بە ناوی YHC-1A دەرکرد؛ دوای تاقیکردنەوەکە، لەلایەن هەندێک لە بەرپرسانی سوپای ئەمریکاوە بە پێوانەی (زۆر قورس بۆ ئەرکەکانی هێرشکردن و زۆر سووک بۆ مەبەستی گواستنەوە) دادەنرا. لە کاتێکدا کە فڕۆکەی YHC-1A باشتر دەکرا، سوپای ئەمریکا بەدوای هێلیکۆپتەرێکی گواستنەوەی قورستردا گەڕا، و داوای لە وەرگیراوێکی گەورەکراوی V-107 کرد بە ناوی ڤێرتۆڵ مۆدێل ١١٤.
سەرەتا بە YCH -1B دەستنیشانکرا، لە ٢١ی ئەیلوولی ١٩٦١، ڕۆتۆرکرافتی پێش بەرهەمهێنان یەکەم فڕینی خۆی ئەنجامدا. لە ساڵی ١٩٦٢، فڕۆکەی HC-1B لە ژێر سیستەمی دەستنیشانکردنی فڕۆکەی سێ خزمەتگوزاری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی ١٩٦٢دا بە CH-47A ناوزەد کرا. چینووک خاوەنی چەندین ئامرازی بارکردنی باری جۆراوجۆرە، لەوانە چەندین دەرگا لە سەرانسەری فۆسێلاجەکەدا (جەستەی فڕۆکەکە - fuselage)، ڕێڕەوێکی بارکردنی فراوان کە دەکەوێتە دواوەی فۆسێلاجەکە و بە گشتی سێ قەڵغانی باری دەرەکی لە ژێرەوە هەیە. توانای خێرایی ٣١٠ کم/کاتژمێری هەبوو، لەگەڵ ناساندنی بۆ خزمەتگوزاری لە ساڵی ١٩٦٢، هێلیکۆپتەرەکە زۆر خێراتر بوو لە کۆپتەرە خزمەتگوزارییە هاوچەرخەکانی ساڵانی ١٩٦٠ و هێلیکۆپتەرە هێرشبەرەکان، و تاوەکوو ساڵانی ٢٠٢٠ـەکانیش بە یەکێک لە خێراترین هێلیکۆپتەرەکانی ناو ئینفۆنتۆری ئەمریکا دانراوە.
یەکێک لە گەورەترین جۆرەکانی کە بەرهەم هێنرا، CH-47D بوو کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٨٢ هاتە خزمەتەوە، پێشکەوتنەکان لە دوای ستانداردی CH-47C بریتی بوون لە بزوێنەرە نوێکراوەکان، تیغی ڕۆتۆری پێکهاتەیی، کابینەیەکی فڕۆکەوانی دیزاینکراو بۆ کەمکردنەوەی باری کار، سیستەمی کارەبایی باشتر و زیادە و ئەڤیۆنیکس، و وەرگرتنی سیستەمێکی پێشکەوتووی کۆنترۆڵکردنی فڕین. وەشانی سەربازیی ئەم هێلیکۆپتەرە هەناردەی گەلانی جیهان کراوە؛ سوپای ئەمریکا و هێزی ئاسمانی شاهانە دوو گەورەترین بەکارهێنەری ئەم هەلیکۆپتەرەن. وەشانی مەدەنیی چینووک بریتییە لە بۆینگ ڤێرتۆڵ ٢٣٤. لەلایەن بەڕێوەبەرانی مەدەنییەوە بەکارهێنراوە بۆ گواستنەوەی سەرنشین و بار، و ئاگرکوژێنەوەی ئاسمانی و پشتگیریکردنی پیشەسازییەکانی داربڕین و بیناسازی و دەرهێنانی نەوت.
وەشانی باشتر و دواتر
بەردەوام وەشانی باشتر و بەهێزتری فڕۆکەی CH-47 پەرەی پێدراوە. یەکەم بازدانی گەورەی دیزاینی سوپای ئەمریکا فڕۆکەی CH-47D بوو کە زیاتر لە سەدەی بیست و یەکەم دەرکەوتنی هەبوو، و لە ساڵی ١٩٨٢ کەوتە خزمەتەوە. سیستەمێکی پێشکەوتووی کۆنترۆڵکردنی فڕین، و باشترکردنی فڕۆکەوانی هەبوو. نوێترین نەوەی سەرەکی بریتییە لە CH-47F کە چەندین نوێکاری گەورەی تێدایە بۆ کەمکردنەوەی چاککردنەوە، کۆنترۆڵی فڕینی دیجیتاڵی و بە دوو بزوێنەری ٤.٧٣٣ ئەسپ کاردەکات. مۆدێلێکی بازرگانی نەفەرهەڵگری چینووک کە بریتییە لە مۆدێلی بۆینگ-ڤێرتۆڵ مۆدێل ٢٣٤، لە سەرانسەری جیهاندا بۆ داربڕین، بیناسازی، بەرەنگاربوونەوەی ئاگری دارستانەکان و پشتگیریکردنی ئۆپەراسیۆنەکانی دەرهێنانی نەوت بەکاردەهێنرێت. لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٠٦ کۆمپانیای کۆڵۆمبیا هێلیکۆپتەرز ئینکۆ بڕوانامەی جۆری مۆدێلی ٢٣٤ی لە کۆمپانیای بۆینگ کڕی. هەروەها چینووک مۆڵەتی دروستکردنی لەلایەن کۆمپانیاکانی دەرەوەی ئەمریکاوە پێدراوە، وەک ئاگوستا (ئاگوستا وێستلاند) لە ئیتاڵیا و کاوازاکی لە ژاپۆن.
کارکردن
جەنگی ڤێتنام
تا مانگی شوباتی ساڵی ١٩٦٦ لە ئەمریکا ١٦١ فڕۆکە گەیاندرایە سوپا. لە جەنگی ڤێتنام تیمەکانی فڕۆکەی جۆری CH-47 بە خێرایی فێری ئەوە بوون کە دۆشکایەکی M60 لە هەریەکێک لە دەرگای پێشەوەدا دابنێن. هەروەها هەندێک جار ڕێژنگێکی M60 یان M2ـیان دانابوو بۆ ئەوەی لە دەرگای بارهەڵگرەکەی دواوە تەقە بکات. سەرنجڕاکێشترین ئەرک لە ڤێتنام بۆ چینووکەکان دانانی پاتری تۆپخانە بوو لە شوێنە مەترسیدارەکانی شاخ کە بە هیچ ڕێگەیەکی تر دەستیان پێ نەدەگەیشت، و دواتر هێشتنەوەی بڕێکی زۆر تەقەمەنی بۆ دابینکردنەوە. گەلەی یەکەمی سوارە بۆی دەرکەوت کە فڕۆکەکانی CH-47 دەیانتوانی ٣,٢٠٠ کیلۆگرام هەڵبگرن لەکاتی کارکردن لە شاخەکاندا، بەڵام ٤٥٠ کیلۆگرامی زیادە هەڵبگرن کاتێک لە نزیک کەناراوەکاندا کاردەکەن. دیزاینی سەرەتایی چینووک بەهۆی سیستەمی ڕۆتۆرەکەیەوە سنووردار بوو کە ڕێگەی بە بەکارهێنانی تەواوی هێزی دامەزراو نەدەدا، و بەکارهێنەران دڵەڕاوکێیان هەبوو بۆ وەشانی باشتر کە ئەم سیستەمە نوێ بکاتەوە.
وەک هەر ئامێرێکی نوێ، چینووک کێشەیەکی گەورەی هەبوو، فەرماندەکان و سەرۆکی تیمەکان دەبوو بەردەوام ئاگادار بن لەوەی کە سەربازەکان باری زۆریان لەسەر ژوورە گەورەی بارهەڵگرەکان دانەناوە. زۆری نەخایاند هەلیکۆپتەرەکە سەلماندی فڕۆکەیەکی بێ نرخە بۆ جووڵەی تۆپخانە و لۆجستیکی قورس کە بە دەگمەن وەک کەشتیی هەڵگری سەربازی هێرشبەر بەکاردەهێنرا. بەشێک لە فڕۆکەکانی چینووک بۆ چۆڵکردنی قوربانییەکان بەکاردەهێنران و بەهۆی خواستێکی زۆر زۆر لەسەر کۆپتەرەکان، بەزۆری باری زۆریان بریندارەکان بوو. کاریگەرترین بەکارهێنانی چینووک وەرگرتنەوەی سەربازەکانی فڕۆکە کەوتووەکانی دیکە بوو.
لە لوتکەی جەنگی ڤێتنامدا سوپای ئەمریکا ٢١ یەکەی چینووکی لە ڤێتنام هەبوو. فڕۆکەوانەکان بۆیان دەرکەوت کە سیستەمی گواستنەوەی CH-47A ناتوانێت مامەڵە لەگەڵ دوو تۆرباینە غازییەکان بکات کە بە هێزی تەواو کاردەکەن، هەروەها شێ و گەرمی بەرز کێشەی دروست دەکرد. بەهێزتر و باشترکردنی گێڕ و فۆسێلاجی بەهێزتر لە ساڵی ١٩٦٨ لەگەڵ CH-47B هاتە ئاراوە، چەند مانگێک دواتر CH-47C بەدوایدا هات. فڕۆکەکانی CH-47 لە ڤێتنام بەگشتی بە یەک دۆشکەی M60 7.62 ملم لەسەر جێگیرکردنی پینتل چەکدار بوون لە هەردوو لای فڕۆکەکە بۆ بەرگریکردن لە خۆی. هەروەها فلتەری تۆز زیاد کرا بۆ باشترکردنی بزوێنەر. لە کۆی نزیکەی ٧٥٠ هێلیکۆپتەری چینووک لە ئەمریکا و ڤێتنامی باشوور، نزیکەی ٢٠٠ کۆپتەریان لە شەڕکردن یان ڕووداوی ئۆپەراسیۆنەکانی کاتی جەنگدا لەدەستچوون.
ئێران
لە ماوەی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا ئەمریکا و ئێران پەیوەندییەکی بەهێزیان هەبوو، کە هێزە چەکدارەکانی ئێران دەستیان کرد بە بەکارهێنانی زۆرێک لە فڕۆکە سەربازییەکانی ئەمریکا، دیارترینیان F-14 Tomcat، وەک بەشێک لە بەرنامەی مۆدێرنیزاسیۆن. دوای ڕێککەوتنێک کە لە نێوان بۆینگ و ئاگوستا واژۆ کرا، هێزی ئاسمانی شاهەنشای ئێران لە ساڵی ١٩٧١دا ٢٠ فڕۆکەی جۆری CH-47Cی کڕی کە لەلایەن کۆمپانیای ئاگوستا دروستکرابوون، ئێران فەرمانی ٥٠ هێلیکۆپتەری دیکەی لەگەڵ ئێلیکۆتێری مێریدیۆنالی دا، بەڵام ئەو فەرمانە ڕاستەوخۆ دوای شۆڕش هەڵوەشایەوە؛ 11 لەوانە دوای چەندین داواکاری ئێران گەیاندران.
لە ساڵی ١٩٧٨، چوار فڕۆکەی جۆری CH-47Cی ئێرانی بە درێژایی ١٥-٢٠ کم چوونە ناو ئاسمانی سۆڤیەت لە ناوچەی سەربازیی تورکمانستان. لەلایەن فڕۆکەیەکی جۆری MiG-23Mـەوە ڕێگرییان لێکرا و یەکێکیان خستە خوارەوە و هەشت ئەندامی تیمەکە کوژران و دووەمیان ناچارکرد بنیشێتەوە. هەروەها هەلیکۆپتەرەکانی چینووک لە هەوڵەکانی هێزەکانی ئێران بۆ بەرەنگاربوونەوەی شۆڕشی ساڵی ١٩٧٩ی ئێران بەکارهێنران.
لە کاتی جەنگی ئێران و عێراقدا، ئێران زۆر سوودی لە ئامێرە کڕدراوەکانی ئەمریکا وەرگرت، و لانیکەم هەشت فڕۆکەی جۆری CH-47ی لەدەستدا لە ماوەی ساڵانی ١٩٨٠-١٩٨٨، دیارترینیان لە کاتی پێکدادانێکدا لە ١٥ی تەممووزی ١٩٨٣، کاتێک فڕۆکەیەکی جۆری میراج ئێف 1ی عێراقی سێ فڕۆکەی چینووکی ئێرانی لەناوبرد کە سەربازەکانیان دەگواستەوە بۆ هێڵی پێشەوە، هەروەها لە ٢٥-٢٦ی شوباتی ١٩٨٤، کاتێک فڕۆکە جەنگییەکانی میگ-٢١ ی عێراقی دوو فڕۆکەی تریان خستە خوارەوە. لە ٢٢ی ئازاری 1982، لە ئۆپەراسیۆنی فەتحولموبین کە ئۆپەراسیۆنێکی سەرەکی شەڕ بوو، چینووکەکانی ئێران لە پشت هێڵەکانی عێراق نیشتنەوە، سەربازەکانیان جێگیر کرد و تۆپخانەکانیان بێدەنگ کرد و بارەگایەکی عێراقیان گرت؛ هێرشەکە هێزەکانی عێراقی تووشی سەرسوڕمان کرد. سەرەڕای گەمارۆی چەک کە لەسەر ئێران دانراوە، توانیویەتی هەلیکۆپتەرەکانی چینووکی خۆی لە کارکردن بهێڵێتەوە. هەندێک لە چینووکەکان لەلایەن پانها دووبارە دروستکراونەتەوە. تا ساڵی ٢٠١٥ ٢٠ بۆ ٤٥ چینووک لە ئێراندا کاریان کردووە.
شەڕەکانی لیبیا
لە ساڵی ٢٠٠٢ لیبیا ١٦ هەلیکۆپتەری بە ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی فرۆشت، بەو پێیەی بەهۆی گەمارۆی ڕۆژاوا و نەبوونی پارە، پاراستنیان قورس بوو. فرۆشتنەکە بە ئیمارات پاکێجێکی ٩٣٩ ملیۆن دۆلار بوو کە ئامێر و پارچە و ڕاهێنانەکانی لەخۆگرتبوو.
شەڕی ئەفغانستان و عێراق
نزیکەی ١٦٣ فڕۆکەی CH-47D لە ئۆپەراتۆرە جیاوازەکان لە کاتی ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی بیابان و دواتر ئۆپەراسیۆنی زریانی بیابان لە ساڵانی ١٩٩٠-١٩٩١ لە سعوودیە، کوێت و عێراق جێگیرکران. فڕۆکەی جۆری CH-47D لە ئۆپەراسیۆنی ئازادی هەمیشەیی لە ئەفغانستان و ئۆپەراسیۆنی ئازادیی عێراق لە عێراقدا بەکارهێنانی بەرفراوانی بەخۆیەوە بینیوە. چینووک لە ئەرکەکانی هێرشی ئاسمانیدا سەربازی دەخستە ناو بنکەکانی ئاگرکوژێنەوە، و دواتر خۆراک و ئاو و تەقەمەنی بڵاو دەکردەوە. فڕۆکەی چۆڵکردنی قوربانییەکان بوو لە هێزە چەکدارەکانی بەریتانیادا. لە شانۆکانی شەڕدا، بە شێوەیەکی گشتی لەلایەن هێلیکۆپتەرە هێرشبەرەکانی وەک AH-64 Apache دەپارێزرا و ئەویش دەبووە پاڵپشت بۆ هەلیکۆپتەرە هێرشبەرەکە.
توانای بەرزکردنەوەی تایبەتی هەلیکۆپتەرەکە لە ناوچە شاخاوییەکانی ئەفغانستاندا زۆر کاریگەر بوو. هەلیکۆپتەرەکانی چینووکی چەند وڵاتێک بەشدارییان لە جەنگی ئەفغانستاندا کردووە، لەوانە فڕۆکەکانی بەریتانیا، ئیتاڵیا، هۆڵەندا، ئیسپانیا، کەنەدا و ئوسترالیا. لە مانگی ئایاری ٢٠١١ فڕۆکەیەکی جۆری CH-47Dی سوپای ئوسترالیا لە کاتی ئەرکێکی دووبارە دابینکردنەوەدا لە پارێزگای زابول کەوتە خوارەوە و لە ئەنجامدا کەسێک کوژرا و پێنج کەسیش ڕزگاریان بوو. هەلیکۆپتەرەکە نەتوانرا وەربگیرێتەوە و لە شوێنی خۆیدا تێکشکێنرا.
لە ٦ی ئابی ٢٠١١ فڕۆکەیەکی جۆری چینووک لە نزیک کابول کەوتە خوارەوە و سەرجەم ئەو ٣٨ کەسەی کە لەناو فڕۆکەکەدا بوون گیانیان لەدەستدا. ئەو ٣٨ کەسە ئەندامی ناتۆ و هێزەکانی هاوپەیمانان بوون کە ٢٢ ئۆپەراتۆری جەنگی تایبەتی دەریایی و پێنج سەربازی فڕۆکەوانی سوپای ئەمریکا و سێ کارمەندی ئۆپەراسیۆنی تایبەتی هێزی ئاسمانی ئەمریکا و حەوت کۆماندۆی سوپای نیشتمانیی ئەفغانستان پێکهاتبوون. هەروەها لە کەوتنەخوارەوەی فڕۆکەکەدا وەرگێڕێکی مەدەنی و سەگێکی کاری سەربازی ئەمریکی گیانیان لەدەستدا. کەوتنەخوارەوەی فڕۆکەکە تاکە کوشندەترین کەوتنەخوارەوە بوو لە ماوەی تەواوی هەڵمەتی ئۆپەراسیۆنی ئازادی بەردەوامدا.
جۆرەکان
- HC-1B
- CH-47A
- ACH-47A
- CH-47B
- CH-47C
- CH-47D
- MH-47D
- MH-47E
- CH-47F
- MH-47G
- CH-47J
- HH-47
جۆری مەدەنی
- Model 234LR
- Model 234ER
- Model MLR
- Model 234UT
- Model 414
- CU-47
