ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کاوای (بە ئینگلیزی: Kauai، بە عەرەبی: کاواي أو کاوائي). کاوای لە ڕووی جیۆلۆجییەوە دووەم کۆنترین دوورگەیە لە دوورگە سەرەکییەکانی هاوایی (دوای نیهاو) بە ڕووبەری ٥٦٢.٣ میل چوارگۆشە (١٤٥٦.٤ کیلۆمەتر دووجا)، ٢١ەمین گەورەترین دوورگەی ئەمریکایە. کاوای کە نازناوی دوورگەی باخچەی لێنراوە، بە دووری ٧٣ میل (١١٧ کیلۆمەتر) بەسەر کەناڵی کاوای باکووری ڕۆژاوای ئۆاهو دەڕوانێت، شوێنی پارکە ویلایەتییەکەی وایمیا کانیۆن و پارکە ویلایەتییەکەی کەناری ناپالییە.
نووسینگەی سەرژمێری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کاوای بە ناوچەیەکی سەر بە هاوایی هەژمارکردووە، کە هەموو پارێزگاکە لەخۆدەگرێت جگە لە دوورگەکانی کاولا، لیهوا و نیهاو. ژمارەی دانیشتووانی ئەم دوورگەیە لە ساڵی ٢٠٢٠ کە لەلایەن ئەمریکاوە سەرژمێری کراوە ٧٣ هەزار و ٢٩٨ کەس بووە.
ناوی کاوای و زمانی ڕەسەنیان
سەرچاوەی ناوەکە لەئەفسانەی هاوایلۆا هاتووە. کەشتیوانی پۆلینیزی شانازیی بە دۆزینەوەی دوورگەکانی دەوروبەری هاوایی دەکات، چیرۆکەکە باس لەوە دەکات کە ناوی دوورگەی کاوای بە ناوی کوڕێکی دڵخوازییەوە ناوناوە.
کاوای بە زاراوەی جیاوازی زمانی هاوایی ناسرابوو، کە تا ئێستاش لەسەر نیهاو ماوەتەوە. لە کاتێکدا زمانی ستانداردی سەرخەمی هاوچەرخ لەسەر زاراوەی دوورگەی هاوایی دامەزراوە کە دەنگی [ت]ی نییە، زاراوەی کاوای ئەم دەنگەی هەبووە. ئەمەش لەبەر ئەوە ڕوویدا کە زاراوەی کاوای دەنگی کۆنی پۆلینیزی /t/ ی پاراستبوو، کە لە زاراوەی "ستاندارد" هاواییدا گۆڕاوە بۆ [k]. ئەم جیاوازییە بۆ هەموو ئەو وشانە دەگونجێت کە ئەم دەنگانەیان هەیە، بۆیە ناوی ڕەسەنی کاوای بە "تاوای" دەگوترا.
مێژوو
دانیشتووانی پۆلینیزیا سەدان ساڵ پێش هاتنی ئەورووپییەکان لەم دوورگەیەدا نیشتەجێ بوون، وەک لە هەڵکۆڵینەکانی شوێنەوارناسانەوە دەردەکەوێت کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٠ی زایینی تا ٦٠٠ی زایینی، ئەم دانیشتووانەی یەکەم کە بەڕەچەڵەک لە دوورگەکانی مارکیزاسەوە هاتوون بۆ ماوەی نزیکەی پێنج سەدە بەبێ دابڕان ژیاون تا شەپۆلی دووەمی دەریاوانەکان هاتوون بە کانۆی دەریایی لە تاهیتیەوە. زۆرێک لە نەریت و پێکهاتەکانی بیروباوەڕی هاوایی ڕەگیان لەو ئایین و پراکتیزەیەدا هەیە کە لەگەڵ ئەم تاهیتیانەدا گەیشتوون.
لە ساڵی ١٧٧٨ کاپتن جەیمس کوک گەیشتە کەنداوی وایمیا، یەکەم ئەورووپییە کە ناسراوە گەیشتبێتە دوورگەکانی هاوایی. ناوی دوورگەکانی ناوە "دوورگەی ساندویچ" بە ناوی بەڕێوبەرەکەی کە ئیرلی شەشەمی ساندویچ بوو (جۆرج مۆنتاگو).
لە سەردەمی پاشا کامێهامێهادا کاوای و نییهاو دوا دوورگەی هاوایی بوون کە پەیوەندییان بە شانشینی هاواییەکەیەوە کرد. حاکمەکەیان کاوموالی بۆ ساڵانێک بەرەنگاری کامێهامێها بووەوە. کامێهامێها دوو جار کەشتییەکی گەورەی کانۆی ئامادەکرد بۆ ئەوەی بە زۆر دوورگەکان بگرن، دووجاریش شکستی هێنا جارێک بەهۆی زریانێکەوە، جارێکیش بەهۆی پەتایەکەوە، بەڵام لە بەرامبەر هەڕەشەی داگیرکردنی زیاتردا کاوموالی بڕیاریدا بەشداری بکات لە شەڕەکە، شانشینەکە بەبێ خوێنڕشتن بوو بە موڵکی کامێهامێها لە ساڵی ١٨١٠. لە ساڵی ١٨٢٤دا دوورگەکەی دایە دەست شانشینی هاوایی.
لە ساڵی ١٨١٥ کەشتییەکی کۆمپانیای ڕووسی-ئەمریکی لە دوورگەکەدا کەوتە خوارەوە. لە ساڵی ١٨١٦دا کاوموالی ڕێککەوتنێکی واژۆ کرد بۆ ئەوەی ڕێگە بە ڕووسەکان بدات فۆرت ئەلیزابێس دروست بکەن، لە هەوڵێکدا بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی لەلایەن ڕووسەکانەوە لە دژی کامێهامێهای یەکەم بیناسازی لە ماوەی ساڵی ١٨١٧ دەستی پێکرد، بەڵام لە تەمموزی ئەو ساڵەدا لە ژێر بەرخۆدانی بەرزبوونەوەی خەڵکی ڕەسەنی هاوایی و بازرگانانی ئەمریکی ڕووسەکان دەرکران. نیشتەجێبوون لەسەر کاوای نموونەی بنکەیەکی دەرەوەی زەریای هێمن بوو لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا.
جۆگرافیای کاوای
سەرچاوەی کاوای گڕکانە، دوورگەکە بەهۆی تێپەڕبوونی بەشێکی زەریای هێمن بەسەر شوێنی گەرمی هاواییدا دروست بووە.
تەمەنی نزیکەی پێنج ملیۆن ساڵە، لە کۆنترین دوورگە سەرەکییەکانە، پێکهاتووە لە گڕکانێکی گەورەی قەڵغانی وەرگیراو کە تیرەکەی٩.٣-١٢.٤میل (١٥-٢٠ کیلۆمەترە) کاڵدێرای ناوداررین لوتکەیە و دوو کاڵدێرای لایەنی نوێبوونەوەی گڕکانەکە١.٤٠-٠.٦ملیۆن ساڵ لەمەوبەر بووە هۆی تەقینەوەی لاڤا و کونەکان بەسەر دوو لەسەر سێی ڕۆژهەڵاتی دوورگەکەدا دابەشبووە.
بەرزترین لوتکەی کاوای کاوایکینییە کە بەرزییەکەی ٥٢٤٣ پێ (١٥٩٨ مەتر)ە. دووەم بەرزترین لوتکەی چیای وایئەلێیە کە نزیکە لە ناوەندی دوورگەکە ٥١٤٨ پێ (١٥٦٩ مەتر) لە ئاستی دەریاوە بەرزە. یەکێکە لە شێدارترین شوێنەکانی سەر زەوی، کە تێکڕای بارانبارینی ساڵانە ٤٦٠ ئینج (١١.٧ مەتر)ە، لە لای ڕۆژهەڵاتی چیای وایالێلە. بارانبارینی بەرزی ساڵانە دۆڵی قووڵی شاخەکانی ناوەڕاستی وەرچەرخاندووە و کانییەکانی هەڵکەندراوە کە چەندین شلەمەنی جۆراوجۆریان تێدایە.
لە لای ڕۆژاوای دوورگەکە شارۆچکەی وایمیا لە دەمی ڕووباری وایمیایە، کە لێشاوەکەی کانیۆنی وایمێای پێکهێناوە، کە یەکێکە لە کانیۆنە دیمەندارەکانی جیهان، کە بەشێکە لە پارکە ویلایەتییەکەی کانیۆنی وایمیا.
ئابووری
گەشتیاری گەورەترین سەرچاوەی داهاتی کاوایە. لە ساڵی ٢٠٠٧دا ١ ملیۆن و ٢٧١ هەزار کەس سەردانی کاوایان کردووە. دوو گەورەترین گروپ لە کیشوەری ئەمریکا (٨٤%ی هەموو سەردانکەران) و ژاپۆن (٣%) بوون.
تا ساڵی ٢٠٠٣ بە گشتی نزیکەی ٢٧ هەزار هەلی کار لە کاوای هەبووە، کە گەورەترین کەرتیان خزمەتگوزارییەکانی نیشتەجێبوون/خۆراک بووە (٢٦%، ٦٨٠٠ هەلی کار)، دواتر حکومەت (١٥%) و فرۆشتنی تاکەکەسی (١٤.٥%) لەگەڵ ژمێریاری کشتوکاڵ بۆ ٢.٩% (٧٨٠هەلی کار) و خزمەتگوزارییە پەروەردەییەکان کە ٠.٧% (١٨٣هەلی کار) پێشکەش کردووە. ئەو کەرتە جیاوازانەی کە پیشەسازی سەردانکەران پێکدەهێنن یەک لەسەر سێی داهاتی کاواییان پێکهێناوە. دامەزراندن لەلایەن بزنسە بچووکەکانەوە زاڵە، ٨٧%ی هەموو بزنسە جگە لە کشتوکاڵییەکان کەمتر لە ٢٠ کارمەندیان هەیە. تا ساڵی ٢٠٠٣ ڕێژەی بێکاری لە کاوای ٣.٩% بووە، بە بەراورد بە ٣% بۆ تەواوی ویلایەتەکە و ٥.٧% بۆ ئەمریکا بە گشتی. ڕێژەی هەژاری کاوای ١٠.٥% بووە، بە بەراورد لەگەڵ ٤٨ ویلایەتی یەک لە دوای یەک کە ١٠.٧% بووە.
لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠٠٤دا مامناوەندی نرخی خانوویەکی تاک خێزانیی ٥٢٨ هەزار دۆلار بووە، کە بە بەراورد بە ساڵی ٢٠٠٣ بە ڕێژەی ٤٠% زیادیکردووە. تا ساڵی ٢٠٠٣ ڕێژەی خاوەندارێتی خانوو لە کاوای ٤٨% بە شێوەیەکی بەرچاو کەمتر بووە لە ٦٤%ی ویلایەتەکە و خانووی پشوو بەشێکی زۆر گەورەتر بوون لە کۆی خانووبەرە لە چاو ڕێژەی سەدی سەرتاسەری ویلایەتەکە (کاوای ١٥%، ویلایەتەکە ٥% بووە).نرخی خانووبەرە لە ساڵی ٢٠٠٨دا بە شێوەیەکی بەرچاو دابەزیوە، تا بەهاری ساڵی ٢٠١٤ مامناوەندی نرخی خانووبەرە بۆ نزیکەی ٤٠٠ هەزار دۆلار بەرزبووەتەوە.
شارۆچکە و کۆمەڵگاکانی کاوای
کاوای لە سەردەمی هاوچەرخدا پێکهاتووە لە ٢٤ شاری بچوک، لیهو لە کەنارەکانی باشووری ڕۆژهەڵاتی دوورگەکە شوێنی نیشتەجێبوونی ناوچەی کاوایە و دووەم گەورەترین شارۆچکەی دوورگەکەیە. کاپا لە "کەناری گوێزی هیندی" (شوێنی کێڵگەیەکی کۆنی گوێزی هیندی) نزیکەی ٦ میل (٩.٧ کیلۆمەتر) لە باکووری لیهویە ژمارەی دانیشتووانەکەی زیاتر لە ١٠ هەزار کەسە، یان نزیکەی ٥٠% زیاترە لە لیهویە.
پرینسیڤیل، لە لای باکووری دوورگەکە، سەردەمانێک پایتەختی کاوای بووە. کۆمەڵگاکانی سەر کاوای ژمارەی دانیشتووانیان لە نزیکەی ١٠ هەزار کەسی کاپایەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە گوندە بچووکەکان.
گواستنەوە
لە ڕێگەی ئاسمانی
فڕۆکەخانەی لیهوی دەکەوێتە لای باشووری ڕۆژهەڵاتی دوورگەکە و تاکە فڕۆکەخانەی بازرگانییە کە خزمەتگوزاری هێڵی ئاسمانی بازرگانی لە کاوای هەیە. ڕێگای ڕاستەوخۆی هەیە بۆ هۆنۆلولو، کاهولوی/ماوی، کۆنا/هاوای، وشکانی ئەمریکا و ڤانکۆڤەری کەنەدا. فڕۆکەخانەکانی دیکەی فڕۆکەوانی گشتی لە دوورگەکەدا کە خزمەتگوزاری هێڵی ئاسمانی بازرگانی پێشکەش ناکەن بریتین لە فڕۆکەخانەی پۆرت ئالن و فڕۆکەخانەی پرینسڤیل. دامەزراوەی مەودای مووشەکی زەریای هێمن ڕێڕەوێکی فڕینی ٦٠٠٦ پێی هەیە کە بەڕووی هاتوچۆی فڕۆکەوانی گشتیدا داخراوە بەڵام دەتوانرێت لە کاتی نیشتنەوەی فریاگوزاری ڕاگەیەندراودا بەکاربهێنرێت.
لە ڕێگەی وشکانی
چەندین ڕێگای سەرەکی ویلایەت خزمەت بە ناوچەی کاوای دەکەن، سەرەکیترینەکان بریتین لە:
- ڕێگای هاوایی ٥٠
کە بە ڕێگای کاوموالی ناسراوە، ڕێگایەکی سی و سێ میلە کە لە ڕێگای ٥٦ی هاواییەوە لە یەکگرتنی شەقامی برنج لە شاری لیهو تا خاڵێک کە نزیکەی ١/٥ میل لە باکووری دەروازەکەی دامەزراوەی مەودای مووشەکی زەریای هێمن لە کەناری دووری ڕۆژاوا.
- ڕێگای هاوایی ٥٨
٣.٢ کیلۆمەتر لە ڕێگا. ٥٠ لە لیهوەوە تا یەکگرتنی ڕێگای واپا لەگەڵ هاوایی ٥١ لە نزیک بەندەری ناویلویلی لە کاوای درێژ دەبێتەوە.
- ڕێگای ٥٦ی هاوایی
کە بە ڕێگای کوهیۆ ناسراوە، ٢٨ میل لە ڕێگای ٥٠ی هاواییەوە دوورە لە یەکگرتنی شەقامی ڕایس لە لیهو تا یەکگرتنی ڕێگای ٥٦٠ی هاوایی لە پرینسڤیل.
- ڕێگای هاوایی ٥٦٠
بە دووری ١٦ میل لە یەکگرتنی ڕێگای ٥٦ لە پرینسڤیل تێدەپەڕێت و لە کەناری کی'ی لە پارکە ویلایەتییەکەی هاینا بە بنبەستدا تێدەپەڕێت.
ڕێگا سەرەکییەکانی دیکە کە بەشەکانی دیکەی دوورگەکە بە ڕێگا سەرەکییەکانی کاوای دەبەستنەوە بریتین لە: ڕێگای هاوای ٧.٦٥٥ میل، ڕێگای هاوای ١٥٥٥٠، ڕێگای هاوای ٥٤٠ و چەندانی تر.
