ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کولتووری سیاسی (بە عەرەبی: الثقافة السیاسیة، بە ئینگلیزی: political culture)، وەک لقێک لە کولتووری گشتی پێناسە دەکرێت کە تایبەتە بە سروشتی پەیوەندی نێوان تاکەکان لە ڕووی بەهاکان و پێوەرەکانی ڕەفتار لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسی لە کۆمەڵگایەکدا، هەروەها دەتوانرێت کولتووری سیاسی وەک کۆمەڵێک مەعریفە یان بۆچوون هەروەها ڕەوتی تایبەت بە کۆمەڵگایەک بەرەو کاروباری سیاسی وحکومڕانی و دەسەڵات پێناسە بکرێت، کولتوری سیاسی دڵسۆزی، سەربەخۆیی، شەرعیەت، بەشداریکردن، سیاسەت، حوکمڕانی، و دەوڵەت لەخۆدەگرێت، بەم شێوەیە دەکرێ بڵێین کولتووری سیاسی ئەو لقەیە کە لە کولتوری گشتییەوە سەرهەڵدەدات و بە گۆڕانکاری و گەشەسەندنی بەردەوامی تایبەتمەندە، ئەم کولتوورە بە پێی ئەو بەها و ڕەوت و ڕەفتارانەی کە کۆمەڵگایەکییەکی دیاریکراو دەیگرنەبەر جیاوازە و کاریگەری لەسەرە.
چەمکی کولتوری سیاسی
زانای سیاسی ئەمریکی گابرێل ئەلمۆند بە یەکەم کەس دادەنرێت لە وتارێکدا کە لە ساڵی ١٩٥٦دا نووسیویەتی، چەمکی کولتووری سیاسی بەکارهێناوە، کە تێیدا بەم شێوەیە پێناسەی کردووە، ئەو کۆمەڵە ئاراستە و ڕەوت و شێوازە ڕەفتارییە سیاسییانەی کە تاکێک بەرانبەر بە سیستەمی سیاسی و پێکهاتە جۆراوجۆرەکانی دەیبینێت بەرەو ڕۆڵی ئەو وەک تاکێک لە سیستەمی سیاسیدا. گابرێل ئەلمۆند پێی وایە کە کولتووری سیاسی لە چوار ڕەهەند پێکدێت:
١- پێکدێت لە کۆمەڵێک ئاڕاستە بەرەو پڕۆسەی سیاسی لە نێو ئەندامانی کۆمەڵگادا بە گشتی یان لە نێوان گروپێک لە ناو کۆمەڵگادا.
٢- تێگەیشتن و هەست و هەڵسەنگاندن، زانیاری زانین و بیروباوەڕ دەربارەی واقیعی سیاسی و پرۆسەی سیاسی، پابەندبوون بە هەندێک بەهای سیاسی لە خۆدەگرێت.
٣- ناوەڕۆکی کولتووری سیاسی لە ڕێگەی پرۆسەی کۆمەڵایەتیکردنی سیاسییەوە دیاری دەکرێت لە ماوەی منداڵیدا لە ڕێگەی دامەزراوەی پەروەردەیی، بەرکەوتنی ڕاگەیاندن و ئەزموون لە ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسیدا.
٤- کولتوری سیاسی کاریگەری لەسەر پێکهاتەی حکومی و سیاسی و ئەدای ئەم پێکهاتەیە هەیە.
تایبەتمەندییەکانی کولتووری سیاسی
١- کولتووری سیاسی نوێنەرایەتی کۆمەڵە بەها و ڕەوت و ڕەفتار و مەعریفەی سیاسی دەکات بۆ ئەندامانی کۆمەڵگا.
٢- کولتووری سیاسی ژێر کولتوورە، بەو پێیەی بەشێکە لە کولتووری گشتی کۆمەڵگا کاریگەری لەسەر دروست دەبێت و کاریگەری لەسەرە بەڵام ناتوانێت لە چوارچێوەی گشتی کولتووری کۆمەڵگا لابدات.
٣- کولتووری سیاسی تایبەتمەندە بەوەی کە گۆڕاوە، بەو پێیەی سەقامگیری ڕەها نازانێت، و پەیوەستە بە قەبارەکەیەوە ڕادەی گۆڕانکاری پەیوەستە بە چەند هۆکارێکەوە، لەوانە: ڕادە و ڕێژەی گۆڕانکاری لە پێکهاتە ئابووری، کۆمەڵایەتی، سیاسی و ڕادەی بەرژەوەندی نوخبەی دەسەڵاتدار لە پرسی گۆڕانی کولتووریدا، قەبارەی ئەو بەرژەوەندییەی دەوڵەت دەیبەخشێت و تەرخانی دەکات بۆ هێنانەدی ئەم گۆڕانکارییە لە کولتووری کۆمەڵگادا وە ڕادەی جێگیرکردنی ئەم بەهایانە لە ڕۆحی تاکەکاندا.
٤- کولتووری سیاسی لە کۆمەڵگەیەکەوە بۆ کۆمەڵگەیەکی دیکە دەگۆڕێت، هەروەها لە کۆمەڵگەشدا لە تاکێکەوە بۆ تاکێکی دیکە دەگۆڕێت و ئەم جیاوازییە بە هۆی هەندێک هۆکاری وەک بنەچە، شوێنی نیشتەجێبوون، پیشە، ئاستی ئابووری و باری خوێندن دەگۆڕێت.
جۆرەکانی کولتووری سیاسی
١- کولتووری سیاسی تەسک یان ناوخۆیی: ئەم جۆرە کولتوورە لە کۆمەڵگا نەریتییە سادەکاندا بوونی هەیە کە پلەی تایبەتمەندبوون زۆر کەم دەبێتەوە و تاک لە یەک کاتدا چەندین ڕۆڵی تێدا ئەنجام دەدات، ڕۆڵ و ئەرکی سیاسی تایبەتمەند نییە، بۆ نموونە لە کۆمەڵگەیەکی خێڵەکیدا سەرۆکی خێڵەکی (شێخی عەشیرەت) ڕۆڵی جۆراوجۆری سیاسی و ئایینی و کۆمەڵایەتی ئەنجام دەدات بەبێ ئەوەی جیاوازییەکی ڕوون و تایبەت لە نێوان ئەم ڕۆڵ و چالاکییانەدا هەبێت، ئەو تاکەی کە بە کولتوورێکی لەو شێوەیە تایبەتمەندە، زانیاری و تێڕوانینی زۆر بەرتەسکی لە چوارچێوەی کۆمەڵگە ناوخۆییەکەیدا هەیە.هۆشیاریی ئەو لەسەر سیستەمی سیاسی خۆی بە گشتی سنووردار و ناڕوون و لاوازە، هەر بۆیە هۆشیاریی لە لایەنە جۆراوجۆرەکانی سیستەم و هاتنەژوورەوە و دەرچوون و ڕۆڵی خود، سادە و سەرلێشێواوە و لەسەر بنەمای کۆنەپەرستی دامەزراوە.
٢- کولتووری سیاسی ژێردەستەیی: ئەم کولتوورە کاتێک دەردەکەوێت کە هۆشیارییەک لە نێوان تاکەکاندا هەبێت لەبارەی سیستەمەکە بە گشتی، لەگەڵ نەبوونی یان هەڵاوسانی هۆشیاری شانبەشانی زانیارییەکان و ڕۆڵی خود لە پرۆسەی سیاسی و لە کاریگەریکردن لەسەر سیستەمی سیاسی، سەبارەت بە هەست و هەڵسەنگاندنی تاک بۆ سیستەمی سیاسی دەرئەنجامەکانی لە وەها کولتوورێکدا ڕەنگە هەست و هەڵسەنگاندنێک بێت، پشتیوان یان دژایەتی، واتە ڕەنگە دەسەڵاتداران بە شەرعی بزانێت یان بە ناشەرعی بزانێت، بەڵام تاک و ڕەفتاری ڕاستەقینەی بەزۆری نەرێنین، چونکە هەست دەکات کە ناتوانێت کاریگەری لەسەر سیستەمەکە دروست بکات و بۆیە ملکەچی ئەو بڕیارانە دەبێت کە دەسەڵاتداران دەیدەن بە ناچاری ناتوانرێت تەحەدای لەسەر بکرێت. ڕۆڵی ئەو بە قبوڵکردنی دەسەڵات و بڕیارە جۆراوجۆرەکانی بەبێ تەحەدا و هیچ هەوڵێک بۆ گۆڕینی لێکدەدرێتەوە ڕازی بێت یان ناڕازی، توانای ئەوەی نییە هیچ شتێک لەبارەیەوە بکات تەنها شوێنکەوتوو.
٣- کولتووری سیاسی بەشداریکردن: لە کولتوورێکی لەو جۆرەدا تاک بە گشتی ئاگاداری لایەنە سیاسییەکانی سیستەمی سیاسی، هاتنەژوورەوە، دەرهاویشتەکان و ڕۆڵی خودە لە سیستەمی سیاسیدا بە گشتی، تاک ماف و ئەرکەکانی دەزانێت و متمانەی بە لێهاتوویی و توانای کاریگەری لەسەر ژیانی سیاسی، ڕۆڵی ئەرێنی و کاریگەری خۆی هەیە لە پرۆسەی سیاسیدا، ئەم درککردنە هەستەکانی لەگەڵدایەوە هەندێک هەست بەرانبەر بە سیستەم و پێکهاتەکانی، جگە لە جۆرێکی دیاریکراو لە هەڵسەنگاندن بۆ حوکمدان لەسەر سیستەم و پێکهاتەکانی. ئەم ڕەوت و شێوازانەی حکومدان لەوانەیە نەرێنی یان ئەرێنی بن، واتە هەست و هەڵسەنگاندنی تاک بۆ سیستەم و لایەنە جۆراوجۆرەکانی لە نێوان قبوڵکردندا یان ڕەتکردنەوەی تەواودایە.
کولتووری سیاسی هەر کۆمەڵگایەک بە ڕادەی سەروەری هەریەکێک لەم سێ جۆرە دیاری دەکرێت، هەروەها ئەو جۆرە کولتوورەی کە لە کۆمەڵگەدا باڵادەستە بەژدار دەبێت لە بنیاتنانی نەخشەی دیموکراسی ئەو وڵاتە و بڵاوبوونەوەی بەها کولتوورییە سیاسییەکان.
