ناوه‌ڕۆك
پارە چییە؟
پارە یان یەکەی ئاڵوگۆڕکردن (بە ئینگلیزی: Money، بە عەرەبی: مال، فلوس یان نقود) سیستمێکی بەهایە کە ئاڵوگۆڕی کاڵا لە ئابوورییەکدا ئاسان دەکات. بریتییە لە هەر شتێک یان تۆمارێکی پشتڕاستکراوە کە بەگشتی وەکوو پارەدان بۆ کاڵا و خزمەتگوزارییەکان و گەڕاندنەوەی قەرزەکان، وەکوو باج، لە وڵاتێکی دیاریکراو یان چوارچێوەی ئابووری و کۆمەڵایەتیدا وەرگیراوە. چاپکردنی پارە بە چەندین ڕێسا و یاسا چەسپاوە، ناتوانرێت بە ئاسانی بڕیار لەسەر چاپکردنی پارە بدرێت و پشت بە سیاسەتی دراو دەبەستێت، بەڵام ئایا بۆچی ناتوانین پارەی زیاتر چاپ بکەین؟
بۆچی پارەی زیاتر چاپ ناکەین؟
بۆچی پارەی زیاتر چاپ ناکرێت؟ (بە ئینگلیزی: ?Why can't we print more money، بە عەرەبی: لماذا لا نستطيع طبع فلوس نقدية اكثر؟) بە سادەیی پەیوەندی بە چەمکی هەڵاوسان و کارکردنی سیستمی دراوەوە هەیە. کە هۆکارەکان بریتیین لە:
هەڵاوسان: کاتێک بڕی پارەی هەڵسوڕاو لە ئابوورییەکدا بە شێوەیەکی بەرچاو زیاد دەکات بەبێ زیادبوونی هاوتا لە بەرهەمهێنانی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان، ئەوە دەتوانێت ببێتە هۆی هەڵاوسان. هەڵاوسانیش بریتییە لە بەرزبوونەوەی گشتی نرخەکان بە تێپەڕبوونی کات، لە ئەنجامدا هێزی کڕینی پارە کەم دەبێتەوە. چاپکردنی پارەی زیاتر بەبێ زیادبوونی بەرهەمی ئابووری دەبێتە هۆی دابەزینی بەهای دراو و لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخەکان. یەکێک لە هۆکارەکانی هەڵاوسانی لەڕادەبەدەریش چاپکردنی پارەی زۆرە بۆ هەر هۆکارێک بێت، بۆ نموونە بۆ دانەوەی قەرزی نیشتیمانی، کە هەڵاوسانی لەڕادەبەدەریش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی بەردەوام و زیاد لە ئاستی ئاسایی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان بەمەش متمانە و بەهای دراو لەدەست دەچێت.
خواست و خستنەڕوو: پارە ئامرازێکە بۆ ئاڵوگۆڕکردن کە مامەڵەکردن لە ئابوورییەکدا ئاسان دەکات. زیادکردنی خستنەڕووی پارە بەبێ زیادبوونی هاوتا لە کاڵا و خزمەتگوزارییەکان، چارەسەری جووڵەی بنەڕەتی خواست و خستنەڕوو ناکات. ئەگەر پارەی زیاتر هەڵبسوڕێنرێت و بەڵام بڕی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان وەک خۆیان بن ئەوە نرخەکان بەرز دەبنەوە بۆ ئەوەی لەگەڵ زیادبوونی خواستیشدا بگونجێن، چونکە تا بڕی پارە زیاتر بێت خواستی تاکەکان زیاتر دەبێت، خواستی زۆریش بەبێ گۆڕانکاری لە بڕی خستنەڕووی کاڵا و خزمەتگوزارییەکاندا دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخ.
متمانە بە دراو: پاراستنی بەها و سەقامگیری دراوێک بۆ سەقامگیری ئابووری و متمانەی وەبەرهێنەران زۆر گرنگە. ئەگەر حکوومەتێک بەردەوام پارەی زیاتر چاپ بکات، ئەوە دەتوانێت متمانە بە دراوەکە لەناوببات و ببێتە هۆی لەدەستدانی بەهاکەی. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی ناسەقامگیری ئابووری و دابەزینی بەهای دراو و کاریگەری نەرێنی لەسەر بازرگانی و وەبەرهێنان دەبێت.
بانکی ناوەندی و سیاسەتی دراو: زۆربەی وڵاتان بانکی ناوەندییان هەیە کە بەرپرسیارە لە بەڕێوەبردنی خستنەڕووی پارە و جێبەجێکردنی سیاسەتی دراو. بانکە ناوەندییەکان چاودێری پێوەرە ئابوورییەکان دەکەن، وەک هەڵاوسان و دامەزراندن و بەو پێیە ڕێژەی سوود و خستنەڕووی پارە ڕێکدەخەن. ئامانجیان پاراستنی سەقامگیری نرخەکان و بەرەوپێشبردنی گەشەی ئابووری و لە هەمان کاتدا دوورکەوتنەوە لە هەڵاوسانە.
گەشەی ئابووری ڕاستەقینە: گەشەی ئابووری بەردەوام لە زیادبوونی بەرهەمداری، داهێنان و بەرهەمهێنانی کاڵا و خزمەتگوزارییەوە سەرچاوە دەگرێت. تەنها چاپکردنی پارەی زیاتر گەشەی ئابووری ڕاستەقینە دروست ناکات. لەوانەیە بۆ ماوەیەکی کاتی هانی خواست بدات بەڵام ئەو هۆکارە بنەڕەتیانە ناخاتەڕوو کە خۆشگوزەرانی درێژخایەن بەرەو پێشەوە دەبەن.
گرنگە ئاماژە بەوە بکرێت کە دۆخێک هەیە بانکە ناوەندییەکان ڕەنگە ڕێژەی پارە زیاد بکەن، وەکوو لە کاتی قەیرانی ئابووری یان بێ بازاڕی بۆ هاندانی گەشەی ئابووری و بوژانەوەی ئابووری، ئەمەش لە کاتێکدایە خستنەڕووی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان زۆرە بەڵام پارە کەمە و زیاترە لە خواستی بەکارهێنەران، بۆیە هەڵدەستن بە چاپکردن و خستنەبازاڕی پارە، کە پارەش زۆر بوو خواستی بەکارهێنەران زۆر دەبێت بەم جۆرە هاوسەنگییەک دروست دەبێت. بەڵام ئەم کردارانە بە وردی بەڕێوەدەبرێن و بە بنەما ئابوورییەکان ڕێنمایی دەکرێن بۆ کەمکردنەوەی مەترسی هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر.
بە گشتی بەڕێوەبردنی وردی خستنەڕووی پارە و پاراستنی هاوسەنگی لە نێوان گەشەی ئابووری و سەقامگیری نرخەکان بۆ ئابوورییەکی تەندروست و سەقامگیر زۆر گرنگە. تەنها چاپکردنی پارەی زیاتر چارەسەرێکی بەردەوام نییە و دەتوانێت کاریگەری زیانبەخشی لەسەر ئابووری و بەهای دراوەکە هەبێت.
نموونە دەربارەی چاپکردنی پارە
لە ئابوورییەکی بچووکی خەیاڵیدا کۆی گشتی پارەکەیان ١٠ هەزار دیناری عێراقییە و تەنها ١٠ شووتی بەردەستە بۆ فرۆشتن، لێرەدا نرخی هەر شووتییەک هەزار دینارە، ئێستا حکوومەت بڕیار دەدات پارەی زیاتر چاپ بکات و پارەکە دەبێت بە دوو ئەوەندە و دەبێت بە ٢٠ هەزار، ئەگەر ژمارەی شووتییەکان هەر ١٠ شووتی بن و وەکوو خۆی بمێنێتەوە لە کاتێکدا پارەی زیاتر لە هەڵسوڕاندانە، خەڵک هەر حەز دەکەن شووتی بکڕن، بۆیە پێویست دەکات نرخی شووتی بەرزبکرێتەوە بۆ دوو هەزار بۆ ئەوەی جێگەی زیادبوونی خواست لەسەر شووتی بگرێتەوە، هەرچەندە پارە زۆرترە و خەڵک پارەی زیاتریان هەیە بەڵام هەمان بڕی شووتی بەردەستە، کەواتە دینار هێزی کڕینی کەم دەکات چونکە یەکەی زیاتر لە پارەی دەوێت بۆ کڕینی هەمان کاڵا، ئەمەش نموونەی هەڵاوسانە.
ئەگەر حکوومەت بەردەوام بێت لە چاپکردنی پارەی زیاتر، ئەوە نرخی شووتی بەردەوام دەبێت لە بەرزبوونەوە. لە کۆتاییدا دەکرێت نرخەکە ئەوەندە بەرز بێتەوە کە خەڵک توانای کڕینی شووتییان نەمێنێت، یان ئابووری بەهۆی بەرزبوونەوەی خێرا و پێشبینینەکراوی نرخەکانەوە ناسەقامگیر بێت.
