ناوه‌ڕۆك
ناساندن
مێژووی فەڕەنسا (بە ئینگلیزی: History of France، بە عەرەبی: تاريخ فرنسا) پاشخانی مێژوویی بەرفراوانی فەڕەنسا لە خۆدەگرێت. ئەم مێژووە هاوتا لەگەڵ بەشدارییە کلتوورییە سەرنجڕاکێشەکانی، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر گەشەسەندنی جیهانی ڕۆژئاوا هەبووە. فەڕەنسا کە بە فەرمی بە کۆماری فەڕەنسی ناسراوە، وڵاتێکە دەکەوێتە باکووری ڕۆژئاوای ئەورووپا. لە ڕووی جوگرافییەوە فەڕەنسا ڕۆڵی سەرەکی هەیە لە بەستنەوەی هەردوو بەشی باکوور و باشووری ئەورووپا بەهۆی ئەوەی هاوسنوورە لەگەڵ زەریای ئەتڵەسی، دەریای ناوەڕاست، زنجیرە چیاکانی ئالپ و پیرەنیس. ئەم میللەتە بە بەرهەمهێنەری سەرەکی کشتوکاڵی ئەورووپا ناوبانگی دەرکردووە و وەک یەکێک لە زلهێزە پیشەسازییە پێشەنگەکانی جیهان پێگەیەکی دیار و بەرچاوی هەیە.
مێژووی کۆنی فەڕەنسا
فەرەنسای کۆن بەشێک بووە لە هەرێمی سێلتیک کە بە گال یان گالیا ناسراوە. نووسەرانی یۆنانی سەرنجیان داوە کە سێ پۆلی سەرەکی ئێتنۆ-زمان لە ناوچەکەدا هەبوون، ئەوانیش گالییەکان، ئاکیتانیەکان و بەلگاییەکانن. گالییەکان کە گەورەترینیان بوون، خەڵکی سێلتیک بوون و بە زمانی گالی قسەیان دەکرد. ناوی ئێستای لە فرانسیای لاتینی وەرگیراوە، بە واتای "وڵاتى فرانکەکان" دێت، کە گەلێکی ئەڵمانی بوون لە سەدەی پێنجەمدا هاوکات لەگەڵ سەردەمى لەدەستدانى ئیمپراتۆریەتى ڕۆمانى ڕۆژئاوادا ناوچەکەیان داگیرکردبوو.
سەرەتاکانی فەڕەنسای هاوچەرخ
گرنگترین ڕووداوەکانی سەردەمی سەرەتای هاوچەرخی فەڕەنسا بریتیین لە:
- مردنی ڕەش
مردنی ڕەش لە نێوان ساڵانی ١٣٤٧ بۆ ١٣٥٢ لە فەڕەنسادا هەبووە. پەتای تاعونی بوبۆنیک کە بە مردنی ڕەش ناسراوە، لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٣٤٧ بە کەشتی لە ئیتاڵیا بۆ مارسیلیا گەیشتە فەڕەنسا، سەرەتا بە باشووری فەڕەنسادا بڵاوبووەوە، پاشان بەرەو دەرەوە تا باکووری فەڕەنسا بەردەوام بوو. بەهۆی قەبارەی شانشینی فەڕەنسا پەتاکە چەند ساڵێکی خایاند، بەو پێیەی هەندێک شوێن کاریگەرییان لەسەر نەبوو تا تاعونەکە لە هەندێکی تردا کۆتایی پێهات. شانشینی فەڕەنسا لەو کاتەدا زۆرترین ژمارەی دانیشتوانی ئەوروپای هەبوو و مردنی ڕەش کارەساتێکی گەورە بوو. مەرگی ڕەش لە باشووری فەڕەنساوە بۆ ئیسپانیا و لە ڕۆژهەڵاتی فەرەنسا بۆ ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی پیرۆز و بە کەشتی لە گاسکۆنیاوە بۆ ئینگلتەرا گوازرایەوە.
- شەڕی سەد ساڵە
لە ماوەی سەدەی ١٤-١٥دا شەڕی سەد ساڵە وەک ململانێیەکی پچڕپچڕی نێوان ئینگلتەرا و فەڕەنسا سەریهەڵدا، کە ناکۆکی لەسەر خاوەندارێتی خاکی ئینگلیز و جێنشینی بۆ سەر تەختی فەڕەنسا سووتەمەنییەکەی بوو. فەڕەنسا کە دەوڵەمەندترین و گەورەترین شانشینی ڕۆژئاوای ئەورووپا بوو، لەگەڵ ئینگلتەرا کە باشترین دەوڵەتی ڕێکخراو و یەکگرتوو بوو لە ناوچەکەدا دووچاری پێکدادان بوون. ململانێکان بە فەرمی لە مانگی ئایاری ساڵی ١٣٣٧ دەستی پێکرد کاتێک پاشای فەڕەنسا فیلیپی شەشەم دەستی بەسەر میرنشینی گوێندا گرت کە لە ژێر دەستی ئینگلیزەکاندا بوو، هەرچەندە لە سەدەی دوازدەهەمەوە شەڕی وردە وردە لەسەر ناوچەکانی ئینگلیز لە فەڕەنسا ڕوویدابوو. شەڕەکە بۆ دەیان ساڵ بەردەوام بوو تا مانگی ئابی ساڵی ١٤٧٥، کاتێک پاشای ئینگلیز ئێدواردی چوارەم و شای فەڕەنسی لویسی یازدەهەم لە شاری پێکیگنی لە فەرەنسا یەکتریان بینی و لەسەر ئاگربەستێکی حەوت ساڵە ڕێککەوتن. ئەم ئاگربەستە گرنگە جیا لەوەی پەیماننامەیەکی فەرمی ئاشتی نەبوو بەڵام کۆتایی بە دیفاکتۆی شەڕی سەد ساڵە هێنا و پابەندبوونێکی بە چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی داهاتوو لە ڕێگەی دانوستانەوە نەک لە ڕێگەی ململانێی چەکدارییەوە دامەزراند.
- ڕێنیسانس و گەشەکردنی کلتووری
ڕێنێسانسی فەڕەنسی بزووتنەوەیەکی ڕۆشنبیری و هونەری بوو لە فەڕەنسا، سەدەی ١٥ سەریهەڵدا و تا سەرەتای سەدەی ١٧ بەردەوام بوو. ئەو سەردەمە پەیوەستە بە ڕێنێسانسی ئەوروپی، وشەیەک کە بۆ یەکەمجار مێژوونووسی فەرەنسی یول میشێلێت بۆ پێناسەکردنی "لەدایکبوونەوە"ی هونەری و کولتووری ئەورووپا بەکاری هێناوە. پاشهاتە دیارەکانی سەردەمی ڕێنێسانسی فەڕەنسی بریتین لە بڵاوبوونەوەی مرۆڤدۆستی، گەڕانی سەرەتایی لە "جیهانی نوێ"، پەرەپێدانی تەکنیک و شێوازی هونەری نوێ لە بوارەکانی چاپ و تەلارسازی، نیگارکێشی، پەیکەرسازی، مۆسیقا، زانست و ئەدەب؛ و وردکردنەوەی کۆدە نوێیەکانی کۆمەڵایەتی و ئەتەکێت و وتار. ڕێنێسانسی فەڕەنسی بە شێوەیەکی نەریتی بە نزیکەیی لە داگیرکردنی ئیتالیا لە ساڵی ١٤٩٤ لە سەردەمی چارڵی هەشتەمەوە تا مردنی هێنری چوارەم لە ساڵی ١٦١٠ درێژدەبێتەوە. بەڵام مردنی ڕەشی سەدەی ١٤ و شەڕی سەد ساڵە فەڕەنسایان لە ڕووی ئابووری و سیاسییەوە تا کۆتایی سەدەی ١٥ لاواز هێشتەوە.
- شەڕەکانی ئایین
شەڕەکانی ئایینی فەڕەنسا کە بە شەڕەکانی هیوگێنۆت ناسراوە، زنجیرەیەک شەڕ و کۆمەڵکوژی بوو لە نێوان کاسۆلیکە ڕۆمانەکان و پرۆتێستانتە چاکسازیخوازەکان (کە بە هوگێنۆت ناسراون) لە فەڕەنسا لە ساڵی ١٥٦٢ تا ١٦٢٩ بەردەوام بوون. لەم شەڕە ئاینییانەی فەڕەنسا کە ژمارەیان ٨ شەڕ بوون، هەردوو لایەنی کاسۆلیک و پرۆتێستانتەکان دڕندەیی و خیانەتی ترسناکیان لە چەندین پەیماننامەی شکاو ئەنجام داوە. ململانێکان زیاتر لە فەرمانی نانت لە ساڵی ١٥٩٨ کۆتاییان هات بەڵام تا ئاشتی ئالایس لە ساڵی ١٦٢٩ کۆتایی نەهات، لە شەڕەکانی ئایینی فەڕەنسا لە نێوان ٢ بۆ ٤ ملیۆن کەس کوژران.
شۆڕشی فەڕەنسا
شۆڕشی فەڕەنسا کە لە ساڵی ١٧٨٩ سەریهەڵدا و تا کۆتاییەکانی ١٧٩٠ بەردەوام بوو، وەرچەرخانێکی بەرچاوی نەک لە مێژووی فەڕەنسا بەڵکو لە مێژووی جیهاندا درووستکرد. قۆناغێکی گۆڕانکاری ڕیشەیی بوو بۆ هاوڵاتیانی فەڕەنسا، بەو پێیەی دامەزراوە دێرینەکانی وەک دەسەڵاتی پاشایەتی و سیستەمی فیودالییان هەڵوەشاندەوە. شۆڕشەکە بەهۆی ناڕەزایەتییەکی قووڵەوە لە ئوروستۆکراتی فەڕەنسی و ئەو سیاسەتە ئابوورییانەی کە شا لویسی شانزەهەم جێبەجێی دەکرد، هەڵگیرسا. پاشا لەگەڵ ماری ئەنتۆنیتی هاوسەری دووچاری سەر پەڕاندن بوونەوە کاتێک شۆڕشەکە چووە قۆناغێکی توندوتیژی لەڕادەبەدەر کە بە حوکمڕانی تیرۆر ناسراوە. سەرەڕای ڕژانی خوێن، شۆڕشی فەرەنسا بە نیشاندانی هێزی ئیرادەی گەل ڕۆڵێکی چارەنووسسازی لە داڕشتنی دیموکراسییە مۆدێرنەکاندا بینی.
جەنگی جیهانی یەکەم و دووەم
فەڕەنسا لە هەردوو جەنگی جیهانیدا ڕۆڵێکی بەرچاوی هەبوو، ئاڵنگاری بێئەندازەی بەخۆیەوە بینی و بەشدارییەکی دیاری لە ململانێکاندا کرد. لە جەنگی جیهانی یەکەمدا فەڕەنسا یەکێک بوو لە شەڕکەرە سەرەکییەکان و خۆی لە بەرەکانی پێشەوەی بەرەی ڕۆژئاوا بینیەوە کە شەڕێکی درێژخایەن و دڕندانەی خەندەقی دژ بە ئەڵمانیا بوو. شەڕەکە کاریگەریی وێرانکەری لەسەر فەڕەنسا هەبوو و ملیۆنان سەرباز و مەدەنی گیانیان لەدەستدا. سەرەڕای زیانە قورسەکان، فەڕەنسا لەگەڵ هاوپەیمانەکانی لە کۆتاییدا لە ساڵی ١٩١٨دا سەرکەوتوو بوون.
قۆناغی نێوان جەنگەکان بە هەوڵدان بۆ ئاوەدانکردنەوە و چاکبوونەوە لە وێرانکارییەکانی جەنگی جیهانی یەکەم بەڕێوەچوو. بەڵام فەڕەنسا جارێکی دیکە لە جەنگی جیهانی دووەمدا تووشی ململانێ بووەوە. لە ساڵی ١٩٤٠ هێزەکانی ئەڵمانیا بە خێرایی هێریان کردە سەر فەڕەنسا و سوپای فەڕەنسایان تێکشکاند، ئەمەش بووە هۆی داگیرکردنی بەشێکی بەرچاوی وڵاتەکە. حکومەتی فەڕەنسا بە سەرۆکایەتی مارشال فیلیپ پێتان هاوکاری نازییەکانی کرد، لە هەمان کاتدا بزووتنەوەیەکی بەرخۆدان سەریهەڵدا کە کەسایەتی وەک چارڵز دیگال هێمایان بوو. ئەو داگیرکارییە بە سەختی و ستەم و گۆشەگیری لەسەر دانیشتوانی جوولەکە و کەمینەکانی دیکە جیادەکرێتەوە.
بەڵام فەڕەنسا بە چۆکدا نەهات و بەرخۆدانی فەڕەنسا بە تێپەڕبوونی کات بەهێزتر بوو، بەشداری لە کردەوەی تێکدەر و کۆکردنەوەی هەواڵگری و یارمەتیدانی هێزەکانی هاوپەیماناندا کرد. ڕزگارکردنی فەڕەنسا لە ساڵی ١٩٤٤ بە لەشکرکێشی ڕۆژی D دەستی پێکرد، کە خاڵی وەرچەرخانی شەڕەکە بوو. هێزەکانی فەڕەنسا، چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوەی وڵات، چالاکانە بەشدارییان لە هەڵمەتە سەربازییەکانی هاوپەیماناندا کرد و دواجار بوونە هۆی شکستی کۆتایی ئەڵمانیای نازی لە ساڵی ١٩٤٥دا کرد. ئەزموونەکانی هەردوو جەنگی جیهانی کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر فەڕەنسا هەبوو. وڵات بە هەستێکی نوێبوونەوەی خۆڕاگری و ئیرادە و پابەندبوون بە ئاشتییەوە لەم ململانێیانە دەرچوو.
فەڕەنسای هاوچەرخ (دوای ١٩٤٥)
پاش ڕزگارکردنی فەڕەنسا حکومەتێکی کاتی بە سەرۆکایەتی چارڵز دیگال دامەزرا کە دواتر لە ساڵی ١٩٤٦ دەستی لەکار کێشایەوە. لە ڕێی دەستوورێکەوە کۆماری چوارەمی فەڕەنسا پێکهێنرا و لە لایەن کۆمەڵێک حیزبی هاوپەیمانەوە بەڕێوەدەبرا. لە ژێر ئەم حوکمڕانییەدا فەڕەنسا لە پیوەندییەکانی دەرەوەیدا هەنگاوی گەورەی نا، دوای ئەوەی بووە بەشێك لە هاوپەیمانی ناتۆ. فەڕەنسا جگە لە مامەڵەکردن لەگەڵ ململانێکانی سەربەخۆیی لە جەزائیر و ئیندۆچینی فەڕەنسی (ڤیێتنامی ئێستا)، کێشەی کابینەکەشی بەخۆیەوە بینی. دوای ئەوەی دیگال لە ساڵی ١٩٥٨ بە سەرۆک کۆمار هەڵبژێردرا، ئیمپراتۆریەتی فەڕەنسا لە دەرەوەی وڵات هەڵوەشایەوە.
ساڵی ١٩٥٦ مەغریب و تونس سەربەخۆییان وەرگرت لە فەڕەنسا دواتریش ساڵی ١٩٦٠ رۆژئاوای ئەفریقیای فەڕەنسی دابەشبوو. دووبارە لە بواری سیاسەتی دەرەوەدا فەڕەنسا ڕێبازێکی سەربەخۆی گرتەبەر. لە ساڵانی شەستەکاندا سەرۆک چارلز دیگال فەڕەنسای لە پێکهاتەی فەرماندەیی سەربازی ناتۆ کشاندەوە، سەروەری وڵاتەکەی دووپاتکردەوە و سیاسەتێکی بەرگریی سەربەخۆتری پەیڕەو کرد. هەروەها فەڕەنسا هەوڵیدا بوونی کۆلۆنیالیزمی خۆی بپارێزێت، ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی ململانێی وەک شەڕی سەربەخۆیی جەزائیر کە لە ساڵی ١٩٦٢ کۆتایی هات. جگە لە سەرۆکایەتی فرانسوا میتران لە ساڵانی ١٩٨١ تا ١٩٩٥، ساڵانی هەشتاکان و نەوەدەکان ساتی ئازادکردنی ئابووری و چاکسازی بوون. سیاسەتی سۆسیالیستی لەلایەن میتراندەوە خرایە بواری جێبەجێکردنەوە، لە کۆتاییدا لەگەڵ گۆڕانکارییەکان بوو کە سەرنجیان لەسەر بازاڕ بوو.
بەم دەستکارییانە دەبوو پیشەسازییەکانی فەڕەنسا مۆدێرن بکرێن و ئابوورییەکەی بەرەو پێشەوە بچێت. لە دەیەکانی ڕابردوودا فەڕەنسا ڕووبەڕووی ئاستەنگی جۆراوجۆر بووەتەوە، لەوانە پرسەکانی کۆچبەری، یەکگرتن و تیرۆر. هەروەها وڵاتەکە ڕۆڵێکی چالاکانەی لە کاروباری جیهانیدا گێڕاوە، بەشداری لە دەستێوەردانی سەربازی کردووە، بەتایبەتی لە ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بە گشتی سەردەمی دوای ڕزگاری فەڕەنسا شایەتی دامەزراندنی دامەزراوە دیموکراسیەکان، ئاوەدانکردنەوەی ئابووری، یەکگرتنی ئەورووپا، گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و کولتووری و پەرەسەندنی هەڵوێستەکانی سیاسەتی دەرەوە بوو. ئەم ڕووداو و پێشهاتانە فەرەنسای هاوچەرخ و پێگەی خۆی لە کۆمەڵگەی جیهانیدا لە قاڵب داوە، ئەمەش خۆڕاگری و گونجانی وڵاتەکەیان لە بەرانبەر گۆڕانکارییە مێژووییە بەرچاوەکاندا نیشانداوە.
