ماڵکۆم ئێکس

پێشەکی

ماڵکۆم ئێکس (١٩٢٥-١٩٦٥) یەکێک بوو لە کاریگەرترین و ناسراوترین چالاکوانە سیاسی و مافە مەدەنییەکانی سەدەی بیستەم لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. ئەو وەک ڕێبەرێکی موسوڵمانی ڕەشپێست و داکۆکیکارێکی بەهێزی مافەکانی ڕەشپێستان و دژی ڕەگەزپەرستی ناسرا. ژیان و کەسایەتی ماڵکۆم ئێکس بە چەندین قۆناغی جیاواز و گۆڕانکاری گرنگدا تێپەڕی، کە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بیروباوەڕ و چالاکییەکانی هەبوو. لەم ڕاپۆرتەدا، ئێمە بە وردی سەرنج دەخەینە سەر ژیان، کەسایەتی، چالاکی، بیروباوەڕ و میراتی فیکری و کولتووری ماڵکۆم ئێکس.

سەرەتای ژیانی

ماڵکۆم ئێکس لە ١٩ی ئایاری ١٩٢٥ لە شاری ئۆماها لە ویلایەتی نێبراسکا لەدایک بوو. ناوی ڕاستەقینەی ماڵکۆم لیتڵ بوو. باوکی، ئێرل لیتڵ، قەشەیەک و لایەنگرێکی مارکۆس گارڤی بوو کە بانگەشەی بۆ خۆبەڕێوەبەری و سەربەخۆیی ڕەشپێستان دەکرد. دایکی، لوییس نۆرتۆن، ژنێکی ڕەشپێستی کەنەدی بوو.

سەرەتای ژیانی ماڵکۆم بە کارەسات و دژواری پڕ بوو. کاتێک تەنها شەش ساڵان بوو، باوکی بە شێوەیەکی گوماناوی کوژرا، کە پێدەچوو کاری گرووپە سپی پێستە ڕەگەزپەرستەکان بووبێت. دوای مردنی باوکی، دۆخی دارایی خێزانەکەی زۆر خراپ بوو و دایکی تووشی نەخۆشی دەروونی بوو. لە تەمەنی ١٣ ساڵیدا، دایکی خرایە نەخۆشخانەی دەروونییەوە و ماڵکۆم و خوشک و براکانی لە یەکتر جیا کرانەوە و خرانە ماڵی چاودێری منداڵانەوە.

لە قوتابخانە، سەرەڕای ئەوەی ماڵکۆم قوتابییەکی زیرەک بوو، بەڵام ڕووبەڕووی ڕەگەزپەرستی بووەوە. کاتێک مامۆستایەک پێی وت کە خەونی بوون بە پارێزەر "واقیعی نییە بۆ ڕەشپێستێک"، ماڵکۆم هەستی بە بێهیوایی و تووڕەیی کرد. لە تەمەنی ١٥ ساڵیدا، وازی لە خوێندن هێنا و ڕووی لە ژیانی تاوان کرد.

لە ساڵانی هەرزەکاریدا، ماڵکۆم چووە بۆستۆن و نیویۆرک و تێوەگلا لە چەندین چالاکی نایاسایی، لەوانە دزی، فرۆشتنی ماددەی هۆشبەر و سووتاندن. لە ساڵی ١٩٤٦دا، لە تەمەنی ٢١ ساڵیدا، دەستگیر کرا و حوکمی ١٠ ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنرا.

گۆڕانکاری و چوونە ناو نەیشن ئۆف ئیسلام

دۆخی زیندان خاڵی وەرچەرخان بوو لە ژیانی ماڵکۆم ئێکس. لە زینداندا، ئەو دەستی کرد بە خوێندنەوەی بەرفراوان و فێربوون. هەروەها لەوێ بوو کە لەگەڵ فێرکارییەکانی ئێلایجا موحەممەد و ڕێکخراوی نەیشن ئۆف ئیسلام ئاشنا بوو.

نەیشن ئۆف ئیسلام گرووپێکی ئایینی-سیاسی بوو کە بانگەشەی بۆ سەربەخۆیی ڕەشپێستان و جیابوونەوە لە سپی پێستان دەکرد. ئەم بیرۆکانە سەرنجی ماڵکۆمیان ڕاکێشا و ئەو بە تەواوی خۆی دایە ئەم ڕێکخراوەیە. ماڵکۆم ناوی خۆی گۆڕی بۆ ماڵکۆم ئێکس، لەبەر ئەوەی پێی وابوو "لیتڵ" ناوێکی کۆیلەیە کە سپی پێستان پێیان داوە.

دوای ئازادبوونی لە زیندان لە ساڵی ١٩٥٢دا، ماڵکۆم ئێکس بوو بە یەکێک لە کاریگەرترین وتاربێژ و ڕێبەرانی نەیشن ئۆف ئیسلام. ئەو بە لێهاتوویی و کاریزمای خۆی توانی ژمارەیەکی زۆر لە ڕەشپێستان بۆ لای ڕێکخراوەکە ڕابکێشێت.

ڕۆڵی لە بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکان

لە ماوەی ساڵانی ١٩٥٠ و سەرەتای ١٩٦٠دا، ماڵکۆم ئێکس بوو بە یەکێک لە دیارترین دەنگەکانی بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکان. بەڵام ڕوانگە و شێوازی ئەو جیاواز بوو لە زۆربەی ڕێبەرانی دیکەی وەک مارتن لوسەر کینگ. لە کاتێکدا کینگ بانگەشەی بۆ خەباتی ئاشتیخوازانە و یەکگرتن لەگەڵ سپی پێستان دەکرد، ماڵکۆم ئێکس زیاتر لایەنگری خۆپاراستن و جیابوونەوە بوو.

ماڵکۆم ئێکس ڕەخنەی لە چەمکی یەکسانی و یەکگرتنەوە دەگرت و پێی وابوو کە ئەمە تەنها بۆ بەرژەوەندی سپی پێستانە. لە جیاتی ئەوە، ئەو بانگەشەی بۆ خۆبەڕێوەبەری و سەربەخۆیی ئابووری و سیاسی ڕەشپێستان دەکرد. ئەو هەروەها ڕەخنەی لە بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکان دەگرت کە زۆر لەسەرخۆ و نەرم بوون لە بەرامبەر سیستەمی ڕەگەزپەرستیدا.

وتارەکانی ماڵکۆم ئێکس بە توندی و ڕاشکاوی ناسرابوون. ئەو بە ئاشکرا باسی لە ستەم و توندوتیژی دژی ڕەشپێستان دەکرد و داوای لە ڕەشپێستان دەکرد کە "بە هەر شێوەیەک پێویستە" لە خۆیان بەرگری بکەن. ئەم هەڵوێستە توندانە سەرنجی میدیا و خەڵکی زیاتری بۆ لای کێشەی ڕەگەزپەرستی ڕاکێشا، بەڵام هەروەها ترس و دوژمنایەتیشی لە لای زۆر کەس دروست کرد.

جیابوونەوە لە نەیشن ئۆف ئیسلام و گەڕانەوە بۆ ئیسلامی ڕاستەقینە

لە ساڵی ١٩٦٤دا، ماڵکۆم ئێکس لە نەیشن ئۆف ئیسلام جیا بووەوە. چەند هۆکارێک بۆ ئەم جیابوونەوەیە هەبوون، لەوانە ناکۆکی لەگەڵ ئێلایجا موحەممەد و ئاشکرابوونی چەند کێشەی ئەخلاقی لەناو ڕێکخراوەکەدا. هەروەها، ماڵکۆم ئێکس هەستی کردبوو کە فێرکارییەکانی نەیشن ئۆف ئیسلام زۆر سنووردارن و پێویستی بە ڕوانگەیەکی فراوانتر هەیە.

دوای جیابوونەوەی، ماڵکۆم ئێکس سەفەری بۆ مەککە کرد و حەجی بەجێ هێنا. ئەم گەشتە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بیروباوەڕەکانی دانا. لە مەککە، ئەو بینی کە موسوڵمانانی هەموو ڕەنگ و نەتەوەیەک پێکەوە دەژین و عیبادەت دەکەن. ئەمە وای لێکرد کە ڕوانگەی خۆی سەبارەت بە پرسی ڕەگەز هەمواربکاتەوە.

دوای گەڕانەوەی، ماڵکۆم ئێکس ناوی خۆی گۆڕی بۆ ئێل-حاج مالیک ئێل-شەباز و دەستی کرد بە بانگەشەکردن بۆ یەکگرتنی هەموو مرۆڤەکان، بەبێ گوێدانە ڕەنگی پێستیان. هەرچەندە، ئەو هێشتا بەردەوام بوو لە ڕەخنەگرتن لە سیستەمی ڕەگەزپەرستی و داکۆکیکردن لە مافەکانی ڕەشپێستان.

بیروباوەڕ و فەلسەفەی سیاسی

بیروباوەڕ و فەلسەفەی سیاسی ماڵکۆم ئێکس بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕی و گۆڕانکاری بەسەردا هات. لە سەرەتادا، کاتێک بەشێک بوو لە نەیشن ئۆف ئیسلام، ئەو باوەڕی بە جیابوونەوەی تەواوی ڕەشپێستان لە سپی پێستان هەبوو. ئەو پێی وابوو کە یەکسانی و یەکگرتنەوە ئەستەمە و تەنها ڕێگەچارە بۆ ڕەشپێستان ئەوەیە کە وڵاتێکی تایبەت بە خۆیان هەبێت.

ماڵکۆم ئێکس ڕەخنەی توندی لە سیستەمی سەرمایەداری و ئیمپریالیزمی ئەمریکی دەگرت و پێی وابوو کە ئەمانە سەرچاوەی سەرەکی چەوساندنەوەی ڕەشپێستانن. ئەو هەروەها ڕەخنەی لە بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکان دەگرت کە زۆر لەسەرخۆ و نەرمن لە بەرامبەر ستەمکاریدا.

یەکێک لە گرنگترین بیرۆکەکانی ماڵکۆم ئێکس، چەمکی "ناسیۆنالیزمی ڕەش" بوو. ئەم بیرۆکەیە جەختی لەسەر شانازیکردن بە کولتوور و مێژووی ئەفریقی-ئەمریکی و پێویستی خۆبەڕێوەبەری و سەربەخۆیی ئابووری و سیاسی ڕەشپێستان دەکردەوە.

دوای جیابوونەوەی لە نەیشن ئۆف ئیسلام و سەفەری بۆ مەککە، بیروباوەڕەکانی ماڵکۆم ئێکس گۆڕانکارییان بەسەردا هات. ئەو دەستی کرد بە بانگەشەکردن بۆ یەکگرتنی هەموو مرۆڤەکان، بەبێ گوێدانە ڕەنگی پێستیان. هەرچەندە، ئەو هێشتا بەردەوام بوو لە ڕەخنەگرتن لە سیستەمی ڕەگەزپەرستی و داکۆکیکردن لە مافەکانی ڕەشپێستان.

ماڵکۆم ئێکس هەروەها گرنگی بە پرسی نێودەوڵەتی دەدا و پێی وابوو کە کێشەی ڕەشپێستان لە ئەمریکا بەشێکە لە خەباتی جیهانی دژی کۆڵۆنیالیزم و ئیمپریالیزم. ئەو هەوڵی دەدا پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی ئەفریقی و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دروست بکات بۆ پشتیوانیکردن لە خەباتی ڕەشپێستانی ئەمریکا.

کاریگەری لەسەر کۆمەڵگای ئەمریکی و جیهانی

کاریگەری ماڵکۆم ئێکس لەسەر کۆمەڵگای ئەمریکی و جیهانی زۆر بەرفراوان و قووڵ بوو:

- هۆشیاری ڕەشپێستان: ماڵکۆم ئێکس ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە بەرزکردنەوەی هۆشیاری ڕەشپێستان سەبارەت بە مافەکانیان و مێژوو و کولتووری خۆیان. ئەو هانی ڕەشپێستانی دەدا کە شانازی بە ڕەگەزی خۆیانەوە بکەن و بەرگری لە مافەکانیان بکەن.

- گۆڕینی گوتاری مافە مەدەنییەکان: هەرچەندە ڕێبازی ماڵکۆم ئێکس جیاواز بوو لە مارتن لوسەر کینگ، بەڵام قسەکانی و هەڵوێستە توندەکانی کاریگەرییان هەبوو لەسەر گۆڕینی گوتاری بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکان و بەهێزکردنی داواکارییەکانیان.

- کاریگەری لەسەر نەوەی نوێ: بیرۆکەکانی ماڵکۆم ئێکس کاریگەرییەکی گەورەیان هەبوو لەسەر نەوەی نوێی چالاکوانانی ڕەشپێست، بەتایبەتی لە بزووتنەوەی "هێزی ڕەش" لە ساڵانی ١٩٦٠ و ١٩٧٠دا.

- کاریگەری نێودەوڵەتی: ماڵکۆم ئێکس ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە بەنێودەوڵەتیکردنی کێشەی ڕەگەزپەرستی لە ئەمریکا و بەستنەوەی بە خەباتی دژە-کۆڵۆنیالیزم لە ئەفریقا و شوێنەکانی دیکە.

- کاریگەری لەسەر ئیسلام لە ئەمریکا: ماڵکۆم ئێکس ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە ناساندن و بڵاوکردنەوەی ئیسلام لە نێو ڕەشپێستانی ئەمریکا. دوای مردنی، ژمارەیەکی زۆر لە ڕەشپێستان ڕوویان لە ئیسلام کرد.

- کاریگەری کولتووری: ژیان و بیرۆکەکانی ماڵکۆم ئێکس بوونەتە سەرچاوەی ئیلهام بۆ چەندین بەرهەمی هونەری، ئەدەبی و سینەمایی.

میراتی فیکری و کولتووری

میراتی فیکری و کولتووری ماڵکۆم ئێکس زۆر بەرفراوان و فرەڕەهەندە:

- خۆناسین و شانازی بە ڕەگەز: ماڵکۆم ئێکس ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە هاندانی ڕەشپێستان بۆ ناسینی مێژوو و کولتووری خۆیان و شانازیکردن پێیانەوە. ئەمە کاریگەرییەکی گەورەی هەبوو لەسەر بزووتنەوەی کولتووری ڕەشپێستان لە ساڵانی دواتردا.

- ڕەخنەی کۆمەڵایەتی: شێوازی ڕەخنەگرانە و ڕاشکاوانەی ماڵکۆم ئێکس لە شیکردنەوەی کێشە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان، کاریگەرییەکی گەورەی هەبوو لەسەر شێوازی گوتاری سیاسی و کۆمەڵایەتی لە ئەمریکا.

- پان-ئەفریکانیزم: بیرۆکەکانی ماڵکۆم ئێکس سەبارەت بە یەکگرتنی خەباتی ڕەشپێستان لە ئەمریکا و ئەفریقا، کاریگەرییەکی گەورەی هەبوو لەسەر بزووتنەوەی پان-ئەفریکانیزم.

- ئیسلامی ئەمریکی: ماڵکۆم ئێکس ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە دروستکردنی شێوازێکی تایبەت لە ئیسلام کە لەگەڵ دۆخی ڕەشپێستانی ئەمریکا بگونجێت.

- ڕادیکاڵیزمی سیاسی: بیرۆکەکانی ماڵکۆم ئێکس کاریگەرییەکی گەورەیان هەبوو لەسەر بزووتنەوە ڕادیکاڵە سیاسییەکانی دواتر، وەک بزووتنەوەی پڵنگە ڕەشەکان.

کتێب و نووسراوەکانی

گرنگترین کتێبی ماڵکۆم ئێکس، ژیاننامەکەیەتی کە بە هاوکاری ئەلێکس هەیلی نووسراوە و دوای مردنی بڵاو کراوەتەوە. ئەم کتێبە کاریگەرییەکی گەورەی هەبووە و بووەتە یەکێک لە گرنگترین دۆکیومێنتەکانی مێژووی ڕەشپێستانی ئەمریکا.

جگە لەمە، چەندین کۆکراوەی وتار و وتەکانی ماڵکۆم ئێکس بڵاو کراونەتەوە، لەوانە:

- "Malcolm X Speaks: Selected Speeches and Statements"
- "By Any Means Necessary"
- "The End of White World Supremacy: Four Speeches"

- کتێبی وێنەیی "Malcolm X: A Graphic Biography" (٢٠٠٦): ئەم کتێبە ژیانی ماڵکۆم ئێکس بە شێوازی کۆمیک و وێنە دەگێڕێتەوە.

هەروەها، چەندین کتێب و لێکۆڵینەوە لەسەر ژیان و بیرۆکەکانی ماڵکۆم ئێکس نووسراون کە ڕۆڵیان هەبووە لە شیکردنەوە و بڵاوکردنەوەی بیرۆکەکانی.

فیلم و بەرهەمە هونەرییەکان لەسەر ژیانی ماڵکۆم ئێکس

١. فیلمی "Malcolm X" (١٩٩٢): ئەم فیلمە بەناوبانگە لە دەرهێنانی سپایک لی و بە ڕۆڵگێڕانی دێنزڵ واشنتن وەک ماڵکۆم ئێکس. فیلمەکە ژیانی ماڵکۆم ئێکس لە منداڵییەوە تا مردنی دەگێڕێتەوە.

٢. بەڵگەنامەی "Malcolm X: Make It Plain" (١٩٩٤): ئەم بەڵگەنامەیە لە لایەن PBS بەرهەم هێنراوە و ژیانی ماڵکۆم ئێکس بە وردی باس دەکات.

٣. زنجیرە تەلەڤزیۆنی "Godfather of Harlem" (٢٠١٩): لەم زنجیرەیەدا، ڕۆڵێکی گرنگ بە کەسایەتی ماڵکۆم ئێکس دراوە.

٤. فیلمی "One Night in Miami" (٢٠٢٠): لەم فیلمەدا، کینگسلی بێن-ئەدیر ڕۆڵی ماڵکۆم ئێکس دەگێڕێت.

٥. شانۆگەری "The Meeting" (١٩٨٧): ئەم شانۆگەرییە چاوپێکەوتنێکی خەیاڵی نێوان ماڵکۆم ئێکس و مارتن لوسەر کینگ دەخاتە ڕوو.

ئەم بەرهەمانە تەنها چەند نموونەیەکن لەو کارە هونەرییانەی کە لەسەر ژیانی ماڵکۆم ئێکس بەرهەم هاتوون.