ڕێککەوتننامەی دەیتۆن و سەربەخۆیی بۆسنیا و هەرسک

پێشەکی

ڕێککەوتنامەی دەیتۆن، کە لە ساڵی ١٩٩٥ واژۆ کرا، یەکێکە لە گرنگترین ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکانی سەدەی بیستەم. ئەم ڕێککەوتنە کۆتایی بە یەکێک لە خوێناویترین شەڕەکانی ئەوروپا دوای جەنگی جیهانی دووەم هێنا. لەم ڕاپۆرتەدا، ئێمە چاوێک بە پێشینە، هۆکار، ناوەڕۆک و دەرەنجامەکانی ئەم ڕێککەوتنە گرنگەدا دەخشێنین.

پێشینەی مێژوویی

شەڕی بۆسنیا بەشێک بوو لە زنجیرە ملمڵانێیەکانی هەڵوەشاندنەوەی یوگۆسلاڤیا. دوای مردنی یۆسیپ برۆز تیتۆ لە ساڵی ١٩٨٠، یوگۆسلاڤیا کەوتە بەر هەڕەشەی پارچەبوون. لە ساڵی ١٩٩١، سلۆڤینیا و کرواتیا سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند. لە ئازاری ١٩٩٢، بۆسنیا و هێرزەگۆڤیناش هەمان هەنگاوی نا، بەڵام ئەمە بووە هۆی دەستپێکردنی شەڕێکی ناوخۆیی خوێناوی.

هۆکارەکانی شەڕ

شەڕی بۆسنیا لە ئەنجامی چەندین فاکتەری ئاڵۆز سەری هەڵدا. گرنگترینیان بریتی بوون لە:
- ناکۆکی ئیتنیکی و ئایینی نێوان بۆسنیاییە موسڵمانەکان، سربەکان و کرواتەکان.
- هەوڵی سربیا بۆ پاراستنی هەژموونی خۆی بەسەر یوگۆسلاڤیای پێشوودا.
- سیاسەتی پاکتاوی ئیتنیکی کە لەلایەن هێزە جیاوازەکانەوە پەیڕەو دەکرا.
- دەستێوەردانی دەرەکی و ناکۆکی بەرژەوەندییەکانی هێزە گەورەکان.

پرۆسەی وتووێژەکان

دوای سێ ساڵ لە شەڕێکی دڵتەزێن، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە سەرکردایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەستی کرد بە هەوڵدان بۆ کۆتایی هێنان بە شەڕەکە. لە نۆڤەمبەری ١٩٩٥، نوێنەرانی بۆسنیا، کرواتیا و سربیا لە بنکەی هێزی ئاسمانی ویلایەتە یەکگرتووەکان لە دەیتۆن، ئۆهایۆ کۆبوونەوە. دوای ٢١ ڕۆژ لە وتووێژی چڕوپڕ، لایەنەکان گەیشتنە ڕێککەوتنێک.

ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە

ڕێککەوتنامەی دەیتۆن چەندین بەندی گرنگی لەخۆ گرتبوو:
- دانپێدانان بە بۆسنیا و هێرزەگۆڤینا وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ.
- دابەشکردنی وڵات بۆ دوو بەش: فیدراسیۆنی بۆسنیا و هێرزەگۆڤینا (٥١٪) و کۆماری سرپسکا (٤٩٪).
- دامەزراندنی حکومەتێکی ناوەندی لاواز و بەخشینی دەسەڵاتی زۆر بە هەرێمەکان.
- پلانێک بۆ گەڕاندنەوەی پەنابەران و ئاوارەکان.
- دانانی هێزێکی ئاشتیپارێزی نێودەوڵەتی.

دەرەنجامەکان

ڕێککەوتنی دەیتۆن کۆتایی بە شەڕ هێنا و ژیانی هەزاران کەسی ڕزگار کرد. هەروەها چوارچێوەیەکی بۆ ئاشتی و سەقامگیری لە ناوچەکەدا دابین کرد. بەڵام، ڕێککەوتنەکە کێشە و ناکۆکییە بنەڕەتییەکانی چارەسەر نەکرد و تەنها ئاگری شەڕەکەی کپ کرد.

کاریگەرییە درێژخایەنەکان

ڕێککەوتنی دەیتۆن کاریگەری قووڵی لەسەر بۆسنیا و ناوچەکە هەبووە:
- دروستبوونی سیستەمێکی سیاسی ئاڵۆز و ناکارا لە بۆسنیا.
- بەردەوامبوونی دابەشبوونی کۆمەڵایەتی و ئیتنیکی.
- پێشکەوتنی هێواش لە بواری ئاشتەوایی و گەشەپێدان.
- گۆڕانکاری لە هاوسەنگی هێز لە ناوچەکەدا.

ئەنجام

ڕێککەوتنامەی دەیتۆن ڕۆڵێکی گرنگی لە کۆتایی هێنان بە شەڕی بۆسنیا گێڕا. سەرەڕای کەموکوڕییەکانی، ئەم ڕێککەوتنە توانی ئاشتییەکی ناسک بۆ ناوچەکە بگەڕێنێتەوە. هەرچەندە، ئاڵۆزییەکانی ئەم ڕێککەوتنە و کاریگەرییە درێژخایەنەکانی تا ئێستاش بەردەوامن و پێویستیان بە چارەسەری زیاترە.