ئێروین شرۆدینگەر

پێشەکی

ئێروین شرۆدینگەر (١٨٨٧-١٩٦١) یەکێک بوو لە گرنگترین فیزیازانەکانی سەدەی بیستەم. بەشداری گرنگی لە دامەزراندن و گەشەپێدانی میکانیکی کوانتەمدا کرد، کە بووە هۆی گۆڕانکارییەکی گەورە لە تێگەیشتنی ئێمە بۆ جیهانی ئەتۆمی. کارەکانی شرۆدینگەر، بەتایبەت هاوکێشەی ناودارەکەی، بنەمایەکی سەرەکی بۆ فیزیای نوێ دادەنرێت. جگە لە کارە زانستییەکانی، شرۆدینگەر هەروەها بە بیرکردنەوە فەلسەفییەکانی و کارەکانی لە بواری بایۆلۆژیادا ناسراوە.

سەرەتای ژیانی و پەروەردە

ئێروین ڕۆدۆڵف جۆزێف ئەلێکساندەر شرۆدینگەر لە ١٢ی ئابی ١٨٨٧ لە ڤیەننا، ئیمپراتۆریەتی نەمسا-هەنگاریا لەدایک بوو. باوکی، ڕۆدۆڵف شرۆدینگەر، خاوەنی کارگەیەکی چەرم بوو و دایکی، جۆرجینا ئێملی بایەر، کچی پرۆفیسۆرێکی کیمیا بوو. شرۆدینگەر لە ژینگەیەکی ڕۆشنبیریدا گەورە بوو کە هانی بیرکردنەوەی ئازاد و خوێندنەوەی بەرفراوانی دەدا. ئەو خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی لە ماڵەوە وەرگرت و دواتر لە ساڵی ١٩٠٦ چووە زانکۆی ڤیەننا. لەوێ، شرۆدینگەر خوێندنی لە بواری فیزیا تەواو کرد و لە ژێر سەرپەرشتی فیزیازانی ناودار فرانز ئێکسنەر دکتۆرای وەرگرت.

کارە سەرەتاییەکانی لە بواری فیزیادا

دوای تەواوکردنی خوێندن، شرۆدینگەر دەستی بە کارکردن لە بواری فیزیای تیۆری کرد. سەرەتا لەسەر تیۆری ڕەنگەکان و دیاردە ئەتمۆسفێرییەکان کاری کرد. لە ماوەی جەنگی جیهانی یەکەمدا، خزمەتی سەربازی کرد، بەڵام هەر درێژەی بە توێژینەوە زانستییەکانی دا. دوای جەنگ، شرۆدینگەر پۆستی مامۆستایی لە چەندین زانکۆی ئەوروپیدا وەرگرت، لەوانە زانکۆکانی شتوتگارت، برێسلاو و زوریخ.

گەشەپێدانی میکانیکی شەپۆلی

لە ساڵی ١٩٢٥، شرۆدینگەر دەستی کرد بە کارکردن لەسەر بیرۆکەیەکی نوێ بۆ وەسفکردنی دیاردە ئەتۆمییەکان. ئەو سوودی لە کارەکانی لویس دی برۆیل وەرگرت، کە پێشنیاری کردبوو گەردیلەکان دەکرێت وەک شەپۆل سەیر بکرێن. شرۆدینگەر ئەم بیرۆکەیەی پەرەپێدا و فۆرمولەی میکانیکی شەپۆلی داڕشت، کە ئاڵتەرناتیڤێک بوو بۆ میکانیکی ماتریسی کە لەلایەن ڤێرنەر هایزنبێرگەوە پێشنیار کرابوو.

هاوکێشەی شرۆدینگەر و پشیلەی شرۆدینگەر

لە ساڵی ١٩٢٦، شرۆدینگەر هاوکێشە بەناوبانگەکەی بڵاوکردەوە کە ئێستا بە هاوکێشەی شرۆدینگەر ناسراوە. ئەم هاوکێشەیە وەسفی گۆڕانی دۆخی کوانتەمی سیستەمێک بە تێپەڕبوونی کات دەکات و بەردی بناغەی میکانیکی کوانتەمە. هەر لەو ساڵەدا، شرۆدینگەر تاقیکردنەوە خەیاڵییەکەی "پشیلەی شرۆدینگەر"ی داهێنا بۆ ڕوونکردنەوەی دژوارییەکانی لێکدانەوەی کۆپنهاگن بۆ میکانیکی کوانتەم. ئەم بیرۆکەیە بووە یەکێک لە ناسراوترین و باسکراوترین چەمکەکان لە فیزیای مۆدێرن و فەلسەفەی زانستدا.

خەڵاتی نۆبڵ و ناوبانگی نێودەوڵەتی

لە ساڵی ١٩٣٣، شرۆدینگەر خەڵاتی نۆبڵی لە فیزیادا پێبەخشرا، کە لەگەڵ پاول دیراک هاوبەشی کرد. ئەم خەڵاتە بەهۆی "دۆزینەوەی فۆرمە نوێیەکان بۆ تیۆری ئەتۆمی" پێی بەخشرا. ئەم دانپێدانانە نێودەوڵەتییە ناوبانگی شرۆدینگەری زیاتر کرد و بووە هۆی ئەوەی پۆستی گرنگتر لە زانکۆ بەناوبانگەکان وەربگرێت، لەوانە زانکۆی ئۆکسفۆرد.

کارەکانی لە بواری بایۆلۆژیا و فەلسەفەدا

لە کۆتایی ژیانیدا، شرۆدینگەر سەرنجی خۆی بۆ بواری بایۆلۆژیا و فەلسەفە گواستەوە. لە ساڵی ١٩٤٤، کتێبی "ژیان چییە؟" بڵاوکردەوە کە تیایدا هەوڵی دا پرسیارە بنەڕەتییەکانی ژیان لە ڕوانگەی فیزیکەوە شیبکاتەوە. ئەم کتێبە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر گەشەپێدانی بایۆلۆژیای مۆلیکیولی هەبوو و بووە هاندەرێک بۆ زانایانی وەک جەیمس واتسۆن و فرانسیس کریک. شرۆدینگەر هەروەها لەسەر بابەتە فەلسەفییەکانی وەک هۆشیاری و یەکێتی مێشک نووسینی هەبوو.

ژیانی کەسی و میراتی

شرۆدینگەر ژیانێکی کەسی ناکۆنڤێنشناڵی هەبوو. لە ساڵی ١٩٢٠ هاوسەرگیری لەگەڵ ئانێمری بێرتێل کرد، بەڵام پەیوەندی ڕۆمانسی لەگەڵ ژنانی تریشدا هەبوو. لە ساڵی ١٩٥٦، گەڕایەوە بۆ ڤیەننا و لەوێ وەک پرۆفیسۆر کاری کرد تا خانەنشین بوونی. شرۆدینگەر لە ٤ی کانوونی دووەمی ١٩٦١ لە ڤیەننا کۆچی دوایی کرد.

میراتی شرۆدینگەر لە فیزیای مۆدێرن و بیری زانستیدا بەردەوامە. هاوکێشەکەی و چەمکەکانی تری بەشێکی گرنگن لە خوێندنی فیزیای کوانتەم. کارەکانی لە بواری بایۆلۆژیا و فەلسەفەدا هێشتا کاریگەرییان لەسەر توێژینەوە و بیرکردنەوەی هاوچەرخ هەیە. شرۆدینگەر نموونەیەکی باشە بۆ زانایەک کە توانی سنوورەکانی زانست ببەزێنێت و کاریگەری لەسەر بوارە جیاوازەکان دابنێت.