ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
ژان پۆڵ سارتەر ١٩٠٥-١٩٨٠ یەکێکە لە گرنگترین و کاریگەرترین فەیلەسوفەکانی سەدەی بیستەم کە فەلسەفەی بوونگەرایی داهێنا و گەشەی پێدا.
سەرەتای ژیان و پێگەیشتن
ژان پۆڵ سارتەر لە ٢١ی حوزەیرانی ١٩٠٥ لە پاریس لەدایک بووە. باوکی ژان باپتیست سارتەر، ئەفسەرێکی دەریایی بووە. کاتێک ژان پۆڵ تەمەنی پانزە مانگ بوو کۆچی دوایی کرد. دایکی ئان ماری شوایتزەر لەگەڵ باوکی خۆی گەڕایەوە و لەوێ ژان پۆڵی بەخێوکرد. ئەم سەردەمەی منداڵی کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بیرکردنەوە و نووسینەکانی دواتری هەبوو.
سارتەر لە قوتابخانەی بەناوبانگی École Normale Supérieure خوێندی و لە ساڵی ١٩٢٩دا بڕوانامەی فەلسەفەی بەدەستهێنا. لەوێ بوو کە چاوی بە سیمۆن دی بۆڤوار کەوت کە دواتر بووە هاوڕێی ژیانی و هاوبیری فەلسەفی.
فەلسەفەی بوونگەرایی سارتەر
فەلسەفەی بوونگەرایی سارتەر لەسەر چەمکی ئازادی و بەرپرسیارێتی تاکەکەسی دامەزراوە. بەلای سارتەرەوە، مرۆڤ سەرەتا بوونی هەیە و دواتر ماهیەتی خۆی دروست دەکات. ئەمەش واتە هیچ چارەنووسێکی پێشوەختە بۆ مرۆڤ دیاری نەکراوە و هەر کەسێک بەرپرسیارە لە دروستکردنی کەسایەتی و ژیانی خۆی.
سارتەر پێی وایە کە مرۆڤ "مەحکومە بە ئازادی". ئەم چەمکە مانای وایە کە ئێمە ناچارین هەڵبژاردن بکەین و بەرپرسیارێتی ئەو هەڵبژاردنانەش لە ئەستۆ بگرین. ئەم بۆچوونە فەلسەفییە لە کتێبە بەناوبانگەکەی "بوون و نەبوون"دا بە تێروتەسەلی باسکراوە.
کاریگەری سیاسی و کۆمەڵایەتی
سارتەر تەنها فەیلەسوف نەبوو، بەڵکو چالاکوانێکی سیاسی و کۆمەڵایەتیش بوو. لە ماوەی جەنگی دووەمی جیهانیدا بەشداری بەرەنگاری فەرەنسی کرد دژی داگیرکاری نازییەکان. دوای جەنگ، پشتگیری لە بزووتنەوە چەپڕەوەکان کرد و بەردەوام دژی کۆلۆنیالیزم و سەرمایەداری وەستایەوە.
لە ساڵی ١٩٦٤دا خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبی پێ بەخشرا، بەڵام ڕەتی کردەوە. ئەم هەڵوێستەی نیشانەی ناڕەزایی بوو بەرامبەر بە سیستەمی خەڵات و پاداشتە بۆرژوازییەکان.
بەرهەمە گرنگەکانی
سارتەر کۆمەڵێک بەرهەمی گرنگی نووسی کە کاریگەرییان لەسەر بیری مرۆڤایەتی هەبووە:
"بوون و نەبوون" (١٩٤٣): گرنگترین بەرهەمی فەلسەفی سارتەرە کە تیایدا تیۆری بوونگەرایی خۆی دەخاتەڕوو.
"دیوار" (١٩٣٩): کۆمەڵە چیرۆکێک کە باس لە دۆخی مرۆڤ و ملمالنێکانی دەکات.
"ڕشانەوە" (١٩٣٨): یەکەم ڕۆمانی سارتەر کە باس لە ژیانی ڕۆشنبیرێکی گۆشەگیر دەکات.
"ڕێگاکانی ئازادی" (١٩٤٥-١٩٤٩): سێینەیەکی ڕۆمان کە باس لە ژیانی خەڵک لە سەردەمی جەنگی دووەمی جیهانی دەکات.
میراتی فیکری
کاریگەری سارتەر لەسەر بیری مرۆڤایەتی بەردەوامە. بیرۆکەکانی لەسەر ئازادی، بەرپرسیارێتی و خۆدۆزینەوە کاریگەرییان لەسەر فەلسەفە، ئەدەب، سیاسەت و هونەر هەبووە. زۆر لە بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکانی جیهان سوودیان لە بیرۆکەکانی وەرگرتووە.
هەروەها کاریگەری لەسەر فێمێنیزم و بزووتنەوەی مافەکانی ژنان هەبووە، بەتایبەت لە ڕێگەی پەیوەندی و هاوکاری لەگەڵ سیمۆن دی بۆڤوار. بیرۆکەکانی لەسەر ئازادی تاکەکەسی و بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی هێشتا لە دنیای ئەمڕۆدا گرنگن.
کۆتایی
ژان پۆڵ سارتەر وەک فەیلەسوف، نووسەر و چالاکوانێکی سیاسی کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بیری سەدەی بیستەم هەبووە. بیرۆکەکانی لەسەر ئازادی و بەرپرسیارێتی مرۆڤ هێشتا لە سەردەمی ئێستادا گرنگن و دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ تێگەیشتن لە دۆخی مرۆڤ و چۆنیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی کێشەکانی ژیان. میراتە فیکرییەکەی بۆتە سەرچاوەی ئیلهام بۆ نەوەکانی دوای خۆی و کاریگەری لەسەر بیرمەندان و چالاکوانانی سەرتاسەری جیهان هەبووە.
سارتەر لە ١٥ی نیسانی ١٩٨٠ لە پاریس کۆچی دوایی کرد، بەڵام بیرۆکە و نووسینەکانی بەردەوامن لە کاریگەری دانان لەسەر بیری مرۆڤایەتی. ئەو نموونەیەکی بەرجەستەی ڕۆشنبیرێکە کە تیۆری و پراکتیکی تێکەڵ کرد و هەوڵی دا جیهان بەرەو باشتر بگۆڕێت.
سەرچاوەکان
10 بینین
