ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
نوام چۆمسکی یەکێکە لە گەورەترین و کاریگەرترین بیرمەندانی سەدەی بیستەم و بیست و یەکەم. ئەو وەک زمانەوان، فەیلەسووف، مێژوونووس، ڕەخنەگری کۆمەڵایەتی و چالاکوانی سیاسی ناسراوە. چۆمسکی کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر چەندین بواری جیاواز هەبووە، لەوانە زمانەوانی، فەلسەفە، زانستی کۆگنیتیڤ و سیاسەت.
ژیانی سەرەتایی و پەروەردە
نوام چۆمسکی لە ٧ی کانوونی یەکەمی ١٩٢٨ لە فیلادێلفیا لەدایک بووە. باوکی، ویلیام چۆمسکی، پسپۆڕی زمانی عیبری بوو و دایکی، ئێلسی سیمۆنۆفسکی، مامۆستا بوو. چۆمسکی لە ژینگەیەکی ڕۆشنبیریدا گەورە بوو کە هانی خوێندنەوە و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانەی دەدا. لە تەمەنی زووەوە، چۆمسکی سەرنجی خۆی دایە زمانەوانی و فەلسەفە. ئەو لە زانکۆی پێنسیلڤانیا خوێندی و لە ساڵی ١٩٥٥ دکتۆرای لە زمانەوانیدا وەرگرت.
کاریگەری لە بواری زمانەوانیدا
چۆمسکی شۆڕشێکی لە بواری زمانەوانیدا بەرپا کرد. تیۆری ئەو سەبارەت بە "ڕێزمانی گشتی" و "زمانی ئەرکی" بوونە هۆی گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە تێگەیشتنمان بۆ چۆنیەتی فێربوون و بەکارهێنانی زمان لەلایەن مرۆڤەوە. چۆمسکی پێی وایە کە مرۆڤ خاوەنی توانایەکی زگماکی بۆ زمان هەیە و ئەمەش بووەتە بنەمای لێکۆڵینەوەکان لە بواری زانستی زمان و دەروونناسی پەرەسەندن. کارەکانی لەم بوارەدا کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر زانستی کۆمپیوتەر، فەلسەفەی زمان و تیۆری پەروەردە هەبووە.
بیروباوەڕە سیاسییەکانی و چالاکی
چۆمسکی هەر لە سەرەتای لاوێتییەوە چالاک بووە لە بواری سیاسیدا. ئەو خۆی بە ئەنارکۆ-سەندیکالیست و سۆسیالیستی ئازادیخواز پێناسە دەکات. چۆمسکی بە توندی ڕەخنەی لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا و سیستەمی سەرمایەداری گرتووە. ئەو بەشداری لە خۆپیشاندانەکانی دژی جەنگی ڤێتنام کردووە و بەردەوام دەنگی بەرز کردۆتەوە دژی زۆرداری و ناعەدالەتی لە سەرتاسەری جیهاندا. بۆچوونە سیاسییەکانی چۆمسکی کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر بزووتنەوە چەپڕەوەکان و ڕەخنەگرانی سیستەمی باو هەبووە.
کاریگەری لەسەر فەلسەفە و زانستی کۆگنیتیڤ
کارەکانی چۆمسکی لە بواری زمانەوانیدا کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر فەلسەفە و زانستی کۆگنیتیڤ هەبووە. بیرۆکەکانی سەبارەت بە پێکهاتەی زەینی زمان و توانای زگماکی مرۆڤ بۆ فێربوونی زمان، بوونە هۆی گۆڕانکاری لە تێگەیشتنمان بۆ مێشکی مرۆڤ و پرۆسە زەینییەکان. چۆمسکی ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە دروستکردنی پردی پەیوەندی لە نێوان زمانەوانی، فەلسەفەی زەین و زانستی کۆگنیتیڤدا. کارەکانی ئەو بوونەتە سەرچاوەی ئیلهام بۆ توێژینەوە لە بوارەکانی وەک هۆش دەستکرد، دەروونناسی پەرەسەندن و تیۆری ناسین.
ڕەخنەگرتن لە میدیا و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا
چۆمسکی بە ڕەخنە توندەکانی لە میدیای گشتی و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا ناسراوە. لە کتێبی "مانیفاکتۆری ڕەزامەندی"دا، چۆمسکی و ئیدوارد هێرمەن ڕەخنەیان لە چۆنیەتی کارکردنی میدیای ئەمریکی گرت و پێیان وابوو کە میدیا لە خزمەتی بەرژەوەندییەکانی دەسەڵاتدایە. هەروەها چۆمسکی بە توندی ڕەخنەی لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا گرتووە و ئەوەی خستۆتە ڕوو کە چۆن ئەم سیاسەتانە زۆرجار لە دژی بەرژەوەندی گەلانی جیهان بوون.
بەرهەمە گرنگەکانی
چۆمسکی خاوەنی دەیان کتێب و سەدان وتار و لێکۆڵینەوەیە. لە گرنگترین بەرهەمەکانی: "پێکهاتە ڕستەسازییەکان" (١٩٥٧)، "جوانی زمانی" (١٩٦٥)، "زمان و بیرکردنەوە" (١٩٦٨)، "مانیفاکتۆری ڕەزامەندی" (١٩٨٨)، "هەژموون یان مانەوە" (٢٠٠٣)، و "کێ دنیا بەڕێوە دەبات؟" (٢٠١٦). ئەم بەرهەمانە کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر بیری هاوچەرخ هەبووە و بوونەتە سەرچاوەی مشتومڕ و لێکۆڵینەوەی زۆر.
میراتی فیکری و کاریگەری
کاریگەری چۆمسکی لەسەر بیری هاوچەرخ بێوێنەیە. ئەو نەک تەنها بووەتە هۆی گۆڕانکاری لە بواری زمانەوانیدا، بەڵکو کاریگەری لەسەر فەلسەفە، زانستی کۆگنیتیڤ، زانستی کۆمپیوتەر، سایکۆلۆژیا و زانستە کۆمەڵایەتییەکانیش هەبووە. ڕەخنەکانی لە سیستەمی سیاسی و ئابووری باو بوونەتە ئیلهامبەخش بۆ نەوەیەک لە چالاکوانان و بیرمەندان. هەرچەندە بۆچوونەکانی چۆمسکی هەمیشە جێی مشتومڕ بوون، بەڵام کەس ناتوانێت نکۆڵی لە گرنگی و کاریگەری ئەو لەسەر بیری هاوچەرخ بکات.
وتە بەناوبانگەکانی چۆمسکی
چۆمسکی خاوەنی چەندین وتەی بەناوبانگە کە پوختەی بیروباوەڕەکانی دەردەخەن:
"ئەگەر باوەڕت بە ئازادی دەربڕین هەیە، دەبێت پشتیوانی لە مافی ئەو کەسانەش بکەیت کە بیروڕایان لەگەڵ تۆدا جیاوازە."
"پروپاگەندا بۆ دیموکراسی ئەوەیە کە شمشێر بۆ دیکتاتۆریەت."
"زمان ئامرازێکە بۆ دەربڕینی بیر. بیریش سیستەمێکی ئاڵۆزە کە لە ڕێگەی زمانەوە دەردەبڕدرێت."
"ئەرکی ڕۆشنبیر ئەوەیە کە ڕاستی بڵێت و درۆ ئاشکرا بکات."
کۆتایی
نوام چۆمسکی یەکێکە لەو کەسایەتییانەی کە شوێنپەنجەیەکی قووڵیان لەسەر بیری هاوچەرخ بەجێهێشتووە. کارەکانی لە بواری زمانەوانی، فەلسەفە، سیاسەت و ڕەخنەی کۆمەڵایەتیدا بوونەتە هۆی گۆڕانکاری لە تێگەیشتنمان بۆ زمان، مێشک، کۆمەڵگا و سیاسەت. هەرچەندە بۆچوونەکانی هەمیشە جێی مشتومڕ بوون، بەڵام کاریگەری و گرنگی چۆمسکی وەک یەکێک لە گەورەترین بیرمەندانی سەدەی بیستەم و بیست و یەکەم، حاشاهەڵنەگرە. میراتی فیکری چۆمسکی بەردەوام دەبێت لە کاریگەری لەسەر نەوەکانی داهاتوو و شێوازی بیرکردنەوەمان سەبارەت بە زمان، زەین و کۆمەڵگا.
