پڕۆژەی مانهاتن

پێشەکی

پڕۆژەی مانهاتن یەکێک بوو لە گەورەترین و گرنگترین پڕۆژە زانستی و سەربازییەکانی مێژووی مرۆڤایەتی. ئەم پڕۆژەیە لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەمدا لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، بەریتانیا و کەنەداوە ئەنجام درا بە مەبەستی دروستکردنی یەکەم چەکی ئەتۆمی لە جیهاندا. پڕۆژەکە لە ساڵی ١٩٤٢ دەستی پێکرد و تا کۆتایی جەنگ لە ساڵی ١٩٤٥ بەردەوام بوو. ێمە باس لە قۆناغە جیاوازەکانی پڕۆژەکە، پێشکەوتنە زانستییەکان، زانا بەشداربووەکان و کاریگەرییە درێژخایەنەکانی دەکەین.

پاشخانی مێژوویی

بیرۆکەی دروستکردنی چەکی ئەتۆمی لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا سەری هەڵدا، کاتێک زاناکان دەستیان کرد بە تێگەیشتن لە سروشتی ئەتۆم و وزەی ناوکی. لە ساڵی ١٩٣٩دا، زانای ئەڵمانی ئۆتۆ هان و فریتز ستراسمان دۆزینەوەیەکی گرنگیان ئەنجامدا کە بووە بنەمای کەرتبوونی ناوکی. ئەم دۆزینەوەیە ترسێکی زۆری لای زاناکان دروست کرد کە ڕەنگە ئەڵمانیای نازی بتوانێت چەکی ئەتۆمی دروست بکات. لە ئەنجامدا، زانایانی وەک ئەلبێرت ئاینشتاین و لیۆ سزیلارد نامەیەکیان بۆ سەرۆک ڕۆزڤێڵت نووسی و داوایان لێکرد کە ئەمریکا دەست بکات بە لێکۆڵینەوە لەم بوارەدا.

دەستپێکردنی پڕۆژەکە

لە ٩ی ئۆکتۆبەری ١٩٤١دا، سەرۆک ڕۆزڤێڵت ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر دەستپێکردنی پڕۆژەیەکی نهێنی بۆ لێکۆڵینەوە لە بواری وزەی ئەتۆمی. لە سەرەتادا پڕۆژەکە ناوی "کۆمیتەی لێکۆڵینەوەی S-1" ی لێنرا، بەڵام دواتر ناوی گۆڕا بۆ "پڕۆژەی مانهاتن". جەنەراڵ لێسلی گرۆڤس وەک بەڕێوەبەری گشتی پڕۆژەکە دیاری کرا و ڕۆبەرت ئۆپنهایمەر وەک بەڕێوەبەری زانستی هەڵبژێردرا. پڕۆژەکە بە خێرایی گەشەی کرد و بووە گەورەترین پڕۆژەی لێکۆڵینەوە و پەرەپێدان لە مێژووی ئەمریکادا.

شوێنە سەرەکییەکانی پڕۆژەکە

پڕۆژەی مانهاتن لە چەندین شوێنی جیاوازی ئەمریکادا ئەنجام درا. گرنگترین ئەم شوێنانە بریتی بوون لە:

- لۆس ئەلامۆس، نیو مەکسیکۆ: ئەم شوێنە ناوەندی سەرەکی لێکۆڵینەوە و دیزاینکردنی بۆمبەکە بوو. زۆربەی زانا تیۆرییەکان لێرە کاریان دەکرد.
- ئۆک ڕیج، تێنیسی: لێرەدا پیتاندنی یۆرانیۆم ئەنجام دەدرا.
- هانفۆرد، واشنتن: ئەم شوێنە بۆ بەرهەمهێنانی پلۆتۆنیۆم بەکار دەهێنرا.
- شیکاگۆ، ئیلینۆی: یەکەم کارلێکی زنجیرەیی کۆنتڕۆڵکراو لێرە ئەنجام درا.

پێشکەوتنە زانستییەکان

پڕۆژەی مانهاتن چەندین پێشکەوتنی گرنگی زانستی و تەکنۆلۆژی بەدەست هێنا. یەکێک لە گرنگترینیان دۆزینەوەی ڕێگایەک بوو بۆ جیاکردنەوەی یۆرانیۆم-٢٣٥ لە یۆرانیۆم-٢٣٨. هەروەها، زاناکان توانیان ڕێگایەک بدۆزنەوە بۆ بەرهەمهێنانی پلۆتۆنیۆم-٢٣٩ لە ڕێگەی کارلێکی ناوکی. ئەم دۆزینەوانە ڕێگایان خۆشکرد بۆ دروستکردنی دوو جۆری جیاوازی بۆمبی ئەتۆمی.

لە بواری فیزیای تیۆریدا، زاناکان پێویست بوو چەندین کێشەی ئاڵۆز چارەسەر بکەن، لەوانە چۆنیەتی دروستکردنی کارلێکی زنجیرەیی کۆنتڕۆڵکراو و دیزاینکردنی میکانیزمی تەقینەوەی بۆمبەکە. هەروەها، پێشکەوتنی گرنگ لە بواری ئەندازیاری و تەکنۆلۆژیادا بەدەست هات بۆ بەرهەمهێنانی ماددە پێویستەکان و دروستکردنی ئامێرە تایبەتەکان.

تاقیکردنەوەی یەکەم بۆمبی ئەتۆمی

لە ١٦ی جولای ١٩٤٥دا، یەکەم تاقیکردنەوەی بۆمبی ئەتۆمی لە چۆڵەوانی ئەلامۆگۆردۆ لە نیو مەکسیکۆ ئەنجام درا. ئەم تاقیکردنەوەیە کە ناوی "ترینیتی" ی لێنرابوو، سەرکەوتوو بوو و بووە هۆی تەقینەوەیەکی گەورە کە هێزەکەی یەکسان بوو بە ٢٠ کیلۆتۆن تی ئێن تی. ئەم تاقیکردنەوەیە سەلماندی کە تیۆرییەکانی زاناکان دروست بوون و بۆمبی ئەتۆمی دەتوانرێت وەک چەکێکی کاریگەر بەکار بهێنرێت.

بەکارهێنانی بۆمبەکان لە ژاپۆن

دوای سەرکەوتنی تاقیکردنەوەی ترینیتی، سەرۆک هاری ترومان بڕیاری دا کە بۆمبە ئەتۆمییەکان لە دژی ژاپۆن بەکار بهێنرێن. لە ٦ی ئۆگەستی ١٩٤٥دا، بۆمبی یۆرانیۆمی "کوڕە چکۆلە" بەسەر شاری هیرۆشیما تەقێنرایەوە. سێ ڕۆژ دواتر، لە ٩ی ئۆگەست، بۆمبی پلۆتۆنیۆمی "پیاوە قەڵەو" بەسەر ناگازاکی تەقێنرایەوە. ئەم دوو هێرشە بوونە هۆی مردن و برینداربوونی سەدان هەزار کەس و وێرانکردنی هەردوو شارەکە. لە ئەنجامدا، ژاپۆن لە ١٥ی ئۆگەست خۆی بەدەستەوە دا و جەنگی جیهانی دووەم کۆتایی هات.

کاریگەرییە درێژخایەنەکان

پڕۆژەی مانهاتن کاریگەری قووڵی لەسەر جیهان هەبوو. لە لایەکەوە، بووە هۆی کۆتایی هێنان بە جەنگی جیهانی دووەم، بەڵام لە لایەکی ترەوە دەستپێکی سەردەمێکی نوێ بوو کە تیایدا مەترسی جەنگی ئەتۆمی هەمیشە لە ئارادا بوو. هەروەها، پڕۆژەکە کاریگەری گەورەی لەسەر پەرەسەندنی زانست و تەکنۆلۆژیا هەبوو. زۆرێک لەو تەکنیکانەی کە لە پڕۆژەکەدا پەرەیان پێدرا، دواتر لە بوارە مەدەنییەکاندا بەکار هێنران، بۆ نموونە لە بواری وزەی ناوکی و پزیشکیدا.

لە لایەنی سیاسی و ستراتیژییەوە، پڕۆژەی مانهاتن بووە هۆی گۆڕانکاری لە هاوسەنگی هێزی نێودەوڵەتیدا. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بۆ ماوەیەک بووە تاکە وڵاتی خاوەن چەکی ئەتۆمی، بەڵام زوو یەکێتی سۆڤیەت و دواتر وڵاتانی تریش توانیان ئەم تەکنۆلۆژیایە بەدەست بهێنن. ئەمەش بووە هۆی دەستپێکردنی "جەنگی سارد" و پێشبڕکێی چەکی ئەتۆمی.

زانا بەشداربووەکان

پڕۆژەی مانهاتن کۆمەڵێک لە باشترین و زیرەکترین زاناکانی سەردەمی خۆی کۆکردەوە. لێرەدا ئاماژە بە هەندێک لە گرنگترینیان دەکەین:

- ڕۆبەرت ئۆپنهایمەر: بەڕێوەبەری زانستی پڕۆژەکە و ناسراو بە "باوکی بۆمبی ئەتۆمی".
- ئێنریکۆ فێرمی: فیزیاناسی ئیتاڵی-ئەمریکی کە ڕۆڵی گرنگی لە دروستکردنی یەکەم ڕیاکتۆری ناوکیدا هەبوو.
- ڕیچارد فەینمان: فیزیاناسی گەنج کە دواتر خەڵاتی نۆبڵی وەرگرت.
- هانس بێتە: فیزیاناسی ئەڵمانی-ئەمریکی کە سەرپەرشتی تیمی تیۆری کرد.
- ئێدوارد تێلەر: فیزیاناسی هەنگاری-ئەمریکی کە دواتر ڕۆڵی گرنگی لە پەرەپێدانی بۆمبی هایدرۆجینیدا هەبوو.
- لیز مەیتنەر: فیزیاناسی نەمساوی-سویدی کە ڕۆڵی گرنگی لە تێگەیشتن لە کەرتبوونی ناوکیدا هەبوو. بەڵام هیچ بەژدارییەکی ڕاستەوخۆی نەبووە وە دژی بوو

ئەنجام

پڕۆژەی مانهاتن یەکێک بوو لە گەورەترین و کاریگەرترین هەوڵە زانستی و تەکنۆلۆژییەکانی مێژووی مرۆڤایەتی. ئەم پڕۆژەیە نەک تەنها کۆتایی بە جەنگی جیهانی دووەم هێنا، بەڵکو سەرەتای سەردەمێکی نوێی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا دەستپێکرد. کاریگەرییەکانی لەسەر زانست، تەکنۆلۆژیا، سیاسەت و کۆمەڵگا هەتا ئەمڕۆش بەردەوامن. هەرچەندە پڕۆژەکە سەرکەوتنێکی گەورەی زانستی و تەکنیکی بوو، بەڵام هەمان کاتدا پرسیاری ئەخلاقی و فەلسەفی قووڵی وروژاند دەربارەی بەرپرسیارێتی زاناکان و سنووری توێژینەوەی زانستی. ئەمڕۆ، میراتی پڕۆژەی مانهاتن هێشتا کاریگەری لەسەر جیهان هەیە و وانەکانی بۆ نەوەکانی داهاتوو گرنگ و بەسوودن.