ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ئەمریکا-فلیپین کە لە نێوان ساڵانی ١٨٩٩ تا ١٩٠٢ ڕوویدا، یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوە مێژووییەکانی سەرەتای سەدەی بیستەم. ئەم جەنگە لە نێوان ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و شۆڕشگێڕانی فلیپینی ڕوویدا کە بۆ سەربەخۆیی وڵاتەکەیان دەجەنگان. ئەم ملمالنێیە سەرەتای دەرکەوتنی ئەمریکا وەک هێزێکی ئیمپریالیستی و کۆڵۆنیالیستی لە ئاستی جیهانیدا نیشاندا.
پێشینەی مێژوویی
پێش دەستپێکردنی جەنگ، فلیپین لە ژێر دەسەڵاتی ئیسپانیادا بوو. لە ساڵی ١٨٩٦دا، شۆڕشێک لە دژی حوکمی ئیسپانیا سەریهەڵدا. کاتێک جەنگی ئەمریکا-ئیسپانیا لە ساڵی ١٨٩٨دا دەستیپێکرد، ئەمریکا هاوکاری شۆڕشگێڕانی فلیپینی کرد لە دژی ئیسپانیا. بەڵام دوای کۆتاییهاتنی جەنگی ئەمریکا-ئیسپانیا بە پەیماننامەی پاریس لە دیسەمبەری ١٨٩٨دا، ئەمریکا فلیپینی لە ئیسپانیا کڕی بە بڕی ٢٠ ملیۆن دۆلار. ئەمەش بووە هۆی ناڕەزایەتی فلیپینییەکان کە چاوەڕوانی سەربەخۆییان دەکرد.
دەستپێکی جەنگ
جەنگی ئەمریکا-فلیپین بە فەرمی لە ٤ی شوباتی ١٨٩٩دا دەستیپێکرد، کاتێک هێزەکانی ئەمریکا هێرشیان کردە سەر هێزەکانی فلیپین لە نزیک مانیال. ئەمیلیۆ ئاگینالدۆ، ڕابەری شۆڕشگێڕانی فلیپین، سەربەخۆیی فلیپینی ڕاگەیاند و داوای لە گەلی فلیپین کرد بەرگری لە وڵاتەکەیان بکەن. لەم کاتەدا، ئەمریکا بەرنامەی بۆ کۆنترۆڵکردنی فلیپین هەبوو وەک بەشێک لە ستراتیژی فراوانخوازی خۆی لە ناوچەی ئاسیا و ئۆقیانووسی هێمن.
ڕەوتی جەنگ
جەنگەکە بە شێوەیەکی سەرەکی لە دوورگەی لوزۆن ڕوویدا، بەڵام شەڕ و پێکدادان لە زۆربەی ناوچەکانی فلیپین هەبوو. هێزەکانی ئەمریکا لە ڕووی ژمارە و چەک و تەقەمەنییەوە بەهێزتر بوون، بەڵام شۆڕشگێڕانی فلیپینی شارەزایی زیاتریان لە ناوچەکە هەبوو و پشتیوانی خەڵکیان لەگەڵ بوو. شۆڕشگێڕان زۆرجار پەنایان بۆ شەڕی پارتیزانی و تاکتیکی گەریلایی دەبرد.
جەنگەکە بە توندوتیژی و دڕندەیی ناسرابوو. هەردوو لایەن تاوانی جەنگیان ئەنجامدا. سوپای ئەمریکا لە هەندێک حاڵەتدا ئەشکەنجە و کوشتنی بەکۆمەڵی بەکارهێنا، لە کاتێکدا هێزەکانی فلیپین هەندێک جار پەنایان بۆ تیرۆر و ڕفاندن دەبرد. نزیکەی ٢٠٠,٠٠٠ سەربازی ئەمریکی بەشدارییان لە جەنگەکەدا کرد.
لە ١٩٠١دا، ئەمیلیۆ ئاگینالدۆ دەستگیرکرا، کە بووە هۆی لاوازبوونی بەرەنگاری فلیپینییەکان. بەڵام شەڕی پارتیزانی بۆ چەند ساڵێکی تر بەردەوام بوو، بە تایبەتی لە ناوچە دوورەدەستەکان.
ئەنجامەکانی جەنگ
جەنگەکە بە فەرمی لە ٤ی تەمموزی ١٩٠٢دا کۆتایی هات، کاتێک ویلایەتە یەکگرتووەکان سەرکەوتنی خۆی ڕاگەیاند. ئەنجامەکانی جەنگ زۆر قورس بوون: نزیکەی ٤,٢٠٠ سەربازی ئەمریکی، ٢٠,٠٠٠ شەڕکەری فلیپینی، و نزیکەی ٢٠٠,٠٠٠ هاوڵاتی مەدەنی فلیپینی گیانیان لەدەستدا. زۆربەی مردنە مەدەنییەکان بەهۆی نەخۆشی، برسێتی و کارەساتە سروشتییەکان بوون.
بە کۆتاییهاتنی جەنگ، فلیپین بووە کۆڵۆنی ئەمریکا. ویلایەتە یەکگرتووەکان دەستیکرد بە جێبەجێکردنی سیستەمێکی حوکمڕانی کۆڵۆنیالی، کە تێیدا هەوڵی مۆدێرنکردنی ژێرخانی ئابووری و پەروەردەیی فلیپینی دەدا، بەڵام لە هەمان کاتدا کۆنترۆڵی سیاسی و سەربازی خۆی بەسەر وڵاتەکەدا دەسەپاند.
کاریگەرییە درێژخایەنەکان
جەنگی ئەمریکا-فلیپین کاریگەری قووڵی لەسەر هەردوو وڵات بەجێهێشت. بۆ فلیپین، جەنگەکە سەرەتای قۆناغێکی درێژی کۆڵۆنیالیزمی ئەمریکی بوو کە تا ١٩٤٦ بەردەوام بوو. ئەمە کاریگەری لەسەر پەرەسەندنی سیاسی، کۆمەڵایەتی و کەلتووری وڵاتەکە هەبوو. بۆ ئەمریکا، جەنگەکە نیشانەی دەستپێکی سەردەمێکی نوێ بوو کە تێیدا وەک هێزێکی ئیمپریالیستی لە ئاستی جیهانیدا دەرکەوت.
جەنگەکە هەروەها دەبێتە هۆی دروستبوونی مشتومڕێکی گەورە لە ناوخۆی ئەمریکادا سەبارەت بە ڕۆڵی وڵاتەکە لە جیهاندا. هەندێک لە سیاسەتمەداران و ڕۆشنبیران دژی ئەم جەنگە بوون و پێیانوابوو کە پێچەوانەی بەها دیموکراسییەکانی ئەمریکایە.
ئەنجامگیری
جەنگی ئەمریکا-فلیپین یەکێکە لە گرنگترین ڕووداوەکانی مێژووی هەردوو وڵات. ئەم جەنگە نەک تەنها ژیانی سەدان هەزار کەسی گۆڕی، بەڵکو ڕێڕەوی مێژوویی هەردوو وڵاتیشی گۆڕی. بۆ فلیپین، جەنگەکە دەستپێکی قۆناغێکی نوێ بوو لە خەباتی درێژخایەن بۆ سەربەخۆیی. بۆ ئەمریکا، جەنگەکە سەرەتای سەردەمێک بوو کە تێیدا وەک هێزێکی جیهانی دەرکەوت، بەڵام لە هەمان کاتدا پرسیاری ئەخلاقی و سیاسی گرنگی وروژاند سەبارەت بە ڕۆڵی وڵاتەکە لە جیهاندا.
