ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ناوخۆی ڕووسیا یەکێک بوو لە گرنگترین و کاریگەرترین ڕووداوەکانی سەرەتای سەدەی بیستەم. ئەم جەنگە کە لە نێوان ساڵانی ١٩١٧ تا ١٩٢٢ بەردەوام بوو، سەرتاسەری خاکی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیای گرتەوە و بووە هۆی گۆڕانکاری قووڵ لە سیستەمی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی وڵات. ملمانێیەکە لە نێوان بۆلشەڤیکەکان (سوورەکان) و دژبەرەکانیان (سپییەکان) بەڕێوەچوو و بە سەرکەوتنی بۆلشەڤیکەکان و دامەزراندنی یەکێتی سۆڤیەت کۆتایی هات.
پاشخانی مێژوویی
بۆ تێگەیشتن لە جەنگی ناوخۆی ڕووسیا، پێویستە سەرنج بدەینە بارودۆخی ڕووسیا لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەم. لەم سەردەمەدا، ڕووسیا لەژێر دەسەڵاتی ڕەهای تزارەکان (پاشاکان) دا بوو و زۆرینەی خەڵک لە هەژاری و نەخوێندەواری دا دەژیان. هەوڵەکانی چاکسازی لە سەردەمی تزار ئەلێکساندەری دووەم سنووردار بوون و نەیانتوانی کێشە بنەڕەتییەکانی وڵات چارەسەر بکەن. شۆڕشی ١٩٠٥ بووە هۆی هەندێک گۆڕانکاری، بەڵام بەشداری ڕووسیا لە جەنگی جیهانی یەکەم بارودۆخی وڵاتی زیاتر ئاڵۆز کرد.
دەستپێکی جەنگ
جەنگی ناوخۆی ڕووسیا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەری ١٩١٧ دەستی پێکرد. لەم شۆڕشەدا، بۆلشەڤیکەکان بە ڕێبەرایەتی ڤلادیمیر لینین دەسەڵاتیان لە حکومەتی کاتی وەرگرت کە دوای لادانی تزار نیکۆڵای دووەم لە شۆڕشی شوباتی هەمان ساڵدا دامەزرابوو. بۆلشەڤیکەکان بەڵێنی کۆتایی هێنان بە جەنگی جیهانی یەکەم، دابەشکردنی زەوی بەسەر جوتیاران و دەسەڵاتدانی زیاتریان بە کرێکاران دا. بەڵام زۆر لە گرووپەکانی تر، لەوانە لایەنگرانی پاشایەتی، لیبڕاڵەکان، و سۆشیالیستە میانڕەوەکان دژی دەسەڵاتی بۆلشەڤیکەکان وەستانەوە و بەمەش جەنگی ناوخۆ دەستی پێکرد.
لایەنە سەرەکییەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی ڕووسیا لە نێوان دوو بەرەی سەرەکیدا بەڕێوەچوو. لە لایەکەوە بۆلشەڤیکەکان (سوورەکان) هەبوون کە لە لایەن لینین و ترۆتسکی ڕێبەرایەتی دەکران و پشتیوانیان لە چینی کرێکار و جوتیارە هەژارەکان وەردەگرت. لە لایەکی ترەوە، سپییەکان هەبوون کە پێکهاتبوون لە هاوپەیمانیەکی ناڕێکوپێک لە لایەنگرانی پاشایەتی، لیبڕاڵەکان، سۆشیالیستە میانڕەوەکان و هێزە ناسیۆنالیستەکانی ناوچە جیاجیاکانی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا. هەروەها هێزە دەرەکییەکانیش ڕۆڵیان لە جەنگەکەدا هەبوو، بە تایبەتی بەریتانیا، فەرەنسا، ژاپۆن و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کە پشتیوانیان لە سپییەکان دەکرد.
قۆناغە گرنگەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی ڕووسیا بە چەند قۆناغێکی سەرەکیدا تێپەڕی. لە سەرەتادا، بۆلشەڤیکەکان لە ناوچە شارنشینەکان و ناوەندی ڕووسیادا بەهێز بوون، بەڵام بەرەبەرە توانیان کۆنترۆڵی ناوچەکانی تریش بکەن. لە ساڵی ١٩١٨، سوپای سوور بە سەرکردایەتی لیۆن ترۆتسکی دامەزرا و توانی سەرکەوتنی گەورە بەدەست بهێنێت. لە هەمان کاتدا، سپییەکان لە باشوور و ڕۆژهەڵاتی ڕووسیا پێشڕەوییان کرد و هەڕەشەیان لە مۆسکۆ و پێترۆگراد کرد. بەڵام لە ساڵی ١٩١٩، سوپای سوور توانی زۆربەی هێزەکانی سپی تێکبشکێنێت. لە ساڵی ١٩٢٠، جەنگ-پۆڵەندا-سۆڤیەت ڕوویدا کە تێیدا پۆڵەندا توانی بەشێک لە خاکی ڕۆژئاوای ئۆکرانیا و بیلاڕووس داگیر بکات. لە کۆتاییدا، لە ساڵی ١٩٢٢، سوپای سوور توانی دوا بەرەنگارییەکانی سپییەکان لە سیبیریا و ڕۆژهەڵاتی دوور تێکبشکێنێت.
کاریگەرییە ناوخۆییەکان
جەنگی ناوخۆی ڕووسیا کاریگەری قووڵی لەسەر وڵات هەبوو. نزیکەی ٨ ملیۆن کەس گیانیان لەدەستدا، زۆربەیان بەهۆی برسێتی و نەخۆشی. ژێرخانی ئابووری وڵات بە تەواوی تێکشکا و بەرهەمهێنانی پیشەسازی و کشتوکاڵی بە ڕێژەیەکی زۆر دابەزی. کۆمەڵکوژی و دوورخستنەوەی بەکۆمەڵ بەرامبەر بە گرووپە جیاوازەکان ئەنجامدرا. هەروەها جەنگەکە بووە هۆی کۆچی بەکۆمەڵی ڕووسەکان بۆ دەرەوەی وڵات، بە تایبەتی ڕۆشنبیران و پسپۆڕان. لە ڕووی سیاسییەوە، جەنگەکە بووە هۆی سەقامگیربوونی دەسەڵاتی بۆلشەڤیکەکان و دامەزراندنی سیستەمێکی تاک حیزبی.
کۆتایی جەنگ و ئەنجامەکانی
جەنگی ناوخۆی ڕووسیا بە سەرکەوتنی تەواوی بۆلشەڤیکەکان کۆتایی هات. لە ساڵی ١٩٢٢، یەکێتی کۆماری سۆشیالیستی سۆڤیەت (USSR) دامەزرا کە یەکێتییەکی فیدڕاڵی بوو لە چەندین کۆماری سۆڤیەت. سیستەمی نوێی سیاسی و ئابووری کە بە "کۆمۆنیزمی جەنگی" ناسرابوو، جێگای خۆی دا بە سیاسەتی ئابووری نوێ (NEP) کە ڕێگەی بە هەندێک چالاکی بازرگانی تایبەت دەدا. بەڵام لە هەمان کاتدا، دەسەڵاتی حیزبی کۆمۆنیست بەهێزتر بوو و سەرکوتکردنی ئازادییە سیاسی و مەدەنییەکان دەستی پێکرد.
دەرئەنجام
جەنگی ناوخۆی ڕووسیا یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوەکانی سەدەی بیستەم کە کاریگەری قووڵی لەسەر مێژووی ڕووسیا و جیهان هەبوو. ئەم جەنگە نەک تەنها سیستەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی ڕووسیای گۆڕی، بەڵکو بووە هۆی دامەزراندنی یەکێتی سۆڤیەت کە بۆ نزیکەی حەفتا ساڵ یەکێک بوو لە دوو زلهێزە گەورەکەی جیهان. کاریگەرییەکانی ئەم جەنگە هێشتا لە سیاسەت و کۆمەڵگەی ڕووسیای ئەمڕۆدا هەست پێدەکرێت و تێگەیشتن لێی بۆ تێگەیشتن لە دینامیکی سیاسی و کۆمەڵایەتی ڕووسیای هاوچەرخ گرنگە.
