ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ناوخۆی کۆنگۆ، کە هەروەها بە جەنگی گەورەی ئەفریقا ناسراوە، یەکێک بوو لە خوێناویترین و ئاڵۆزترین ململانێکان لە مێژووی هاوچەرخی ئەفریقادا. ئەم جەنگە لە ساڵی ١٩٩٨ەوە دەستی پێکرد و تا ساڵی ٢٠٠٣ بەردەوام بوو، هەرچەندە کاریگەرییەکانی تا ئێستاش بەردەوامن.
پاشخانی مێژوویی
بۆ تێگەیشتن لە جەنگی ناوخۆی کۆنگۆ، پێویستە سەرنج بدەینە پاشخانی مێژوویی وڵاتەکە. کۆنگۆ لە ژێر دەسەڵاتی کۆڵۆنیالی بەلجیکادا بوو تا ساڵی ١٩٦٠، کاتێک سەربەخۆیی بەدەست هێنا. دوای سەربەخۆیی، وڵاتەکە ڕووبەڕووی چەندین قەیرانی سیاسی و ئابووری بووەوە. لە ساڵی ١٩٦٥دا، جۆزێف مۆبۆتۆ لە ڕێگەی کودەتایەکەوە دەسەڵاتی گرتە دەست و ناوی وڵاتەکەی گۆڕی بۆ زائیر. حوکمی دیکتاتۆری و گەندەڵی مۆبۆتۆ بۆ ماوەی زیاتر لە سی ساڵ بەردەوام بوو، کە بووە هۆی لاوازبوونی دامەزراوەکانی دەوڵەت و زیادبوونی ناڕەزایەتی جەماوەری.
دەستپێکی جەنگ
جەنگی ناوخۆی کۆنگۆ لە ئەنجامی کۆمەڵێک ڕووداوی ئاڵۆز دەستی پێکرد. لە ساڵی ١٩٩٤دا، ژمارەیەکی زۆر لە پەنابەرانی هۆتۆ لە ڕواندا بەرەو کۆنگۆ هەڵاتن، کە بووە هۆی گۆڕانکاری لە هاوسەنگی هێزی ناوچەکەدا. لە ساڵی ١٩٩٧دا، لۆرێن کابیلا بە پشتیوانی ڕواندا و ئۆگەندا، ڕژێمی مۆبۆتۆی ڕووخاند و بووە سەرۆکی وڵات. بەڵام زۆری نەخایاند کە پەیوەندی نێوان کابیلا و هاوپەیمانەکانی تێکچوو، کە بووە هۆی دەستپێکردنی جەنگی دووەمی کۆنگۆ لە ساڵی ١٩٩٨دا.
لایەنە سەرەکییەکانی ناو جەنگ
جەنگی ناوخۆی کۆنگۆ بە بەشداری چەندین لایەنی ناوخۆیی و دەرەکی ناسراوە. لە لایەکەوە، حکومەتی کۆنگۆ بە سەرۆکایەتی لۆرێن کابیلا و دواتر کوڕەکەی جۆزێف کابیلا هەبوو. لە لایەکی ترەوە، چەندین گرووپی یاخیبوو هەبوون کە دژی حکومەت دەجەنگان، لەوانە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کۆنگۆ (RCD) و بەرەی نیشتمانی بۆ ڕزگاری کۆنگۆ (MLC). هەروەها چەندین وڵاتی دراوسێ بەشدارییان لە جەنگەکەدا کرد، لەوانە ڕواندا، ئۆگەندا و زیمبابوێ کە پشتیوانیان لە لایەنە جیاوازەکان دەکرد.
هۆکارەکانی جەنگ
هۆکارەکانی جەنگی ناوخۆی کۆنگۆ فرەڕەهەند و ئاڵۆز بوون. یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکان، ململانێ لەسەر سەرچاوە سروشتییە دەوڵەمەندەکانی کۆنگۆ بوو، هەروەها کێشە ئیتنیکی و خێڵەکییەکان، لاوازی دامەزراوەکانی دەوڵەت، و دەستێوەردانی وڵاتانی دراوسێ ڕۆڵیان هەبوو لە درێژەکێشانی جەنگەکەدا. هەروەها پاشماوەکانی جینۆسایدی ڕواندا و ئامادەیی گرووپە چەکدارە هۆتۆکان لە کۆنگۆ، بوونە هۆی ئاڵۆزتربوونی دۆخەکە.
کاریگەرییەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی کۆنگۆ کاریگەرییەکی زۆر خراپی لەسەر دانیشتوانی وڵاتەکە و ناوچەکە بەگشتی هەبوو. بە پێی ڕاپۆرتەکان، نزیکەی ٥.٤ ملیۆن کەس بەهۆی جەنگ و دەرەنجامەکانیەوە گیانیان لەدەستدا، کە زۆربەیان بەهۆی نەخۆشی و برسێتییەوە بوو. ملیۆنان کەس ئاوارە بوون و ژێرخانی وڵات بە تەواوی وێران بوو. توندوتیژی سێکسی بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکارهێنرا وەک چەکێکی جەنگ، کە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ژنان و کچان بەجێهێشت
ڕۆڵی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی
کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵی دا ڕۆڵ ببینێت لە کۆتاییهێنان بە جەنگی ناوخۆی کۆنگۆ، بەڵام سەرەتا هەوڵەکان سنووردار بوون. نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ١٩٩٩دا هێزی ئاشتیپارێزی (MONUC) ی نارد بۆ کۆنگۆ، بەڵام سەرەتا ژمارەیان کەم بوو و دەسەڵاتیان سنووردار بوو. وڵاتانی ئەفریقی و ڕێکخراوی یەکێتی ئەفریقا هەوڵیان دا ناوبژیوانی بکەن لە نێوان لایەنەکاندا. هەروەها وڵاتانی ڕۆژئاوا فشاریان خستە سەر لایەنەکان بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ و دەستپێکردنی دانوستانەکان.
کۆتایی جەنگ و ڕێککەوتننامەکان
لە کۆتاییدا، لە ساڵی ٢٠٠٢دا ڕێککەوتننامەی ئاشتی پرێتۆریا واژۆ کرا کە بووە هۆی کشانەوەی هێزە بیانییەکان لە کۆنگۆ. لە ساڵی ٢٠٠٣دا، ڕێککەوتننامەیەکی گشتگیر لە نێوان حکومەتی کۆنگۆ و گرووپە یاخیبووەکان واژۆ کرا کە بووە هۆی پێکهێنانی حکومەتێکی یەکگرتوو. ئەم ڕێککەوتننامانە کۆتاییان بە جەنگی فەرمی هێنا، هەرچەندە توندوتیژی لە هەندێک ناوچەی وڵات بەردەوام بوو.
دۆخی دوای جەنگ
سەرەڕای کۆتاییهاتنی جەنگی فەرمی، کۆنگۆ بەردەوام ڕووبەڕووی کێشەی زۆر بووەوە. ناسەقامگیری سیاسی، بەردەوامبوونی چالاکی گرووپە چەکدارەکان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی وڵات، و کێشەی گەندەڵی و هەژاری بەردەوام بوون. هەوڵەکان بۆ بنیاتنانەوەی وڵات و چاککردنەوەی ژێرخان لەگەڵ کۆسپی زۆر ڕووبەڕوو بوونەوە.
