ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی نێوان ڕووسیا و ژاپۆن یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوەکانی سەرەتای سەدەی بیستەم. ئەم جەنگە لە نێوان ساڵانی ١٩٠٤ تا ١٩٠٥ ڕوویدا و بووە هۆی گۆڕانکاری گەورە لە هاوسەنگی هێز لە ڕۆژهەڵاتی دوور. ئەم جەنگە یەکەم جار بوو کە هێزێکی ئاسیایی بەسەر هێزێکی ئەوروپی گەورەدا سەرکەوتن بەدەست بهێنێت، کە ئەمەش کاریگەری قووڵی لەسەر جیهان و بەتایبەت لەسەر ئاسیا هەبوو.
هۆکارەکانی جەنگ
هۆکارە سەرەکییەکانی ئەم جەنگە دەگەڕێتەوە بۆ کێبڕکێی نێوان ڕووسیا و ژاپۆن لەسەر دەسەڵات و کۆنترۆڵکردنی ناوچەکانی مەنچوریا و کۆریا. ڕووسیا، کە لە سەدەی نۆزدەهەمەوە بەرەو ڕۆژهەڵات پەلی هاویشتبوو، دەیویست دەسەڵاتی خۆی لە ناوچەکە بەهێز بکات. لەلایەکی ترەوە، ژاپۆن کە تازە دەستی کردبوو بە مۆدێرنیزەکردن و بەهێزکردنی خۆی، دەیویست ڕۆڵێکی گەورەتر لە ناوچەکەدا بگێڕێت.
هەردوو وڵات چاویان لە بەندەری پۆرت ئارسەر بوو کە دەکەوێتە باشووری مەنچوریا و گرنگییەکی ستراتیژی هەبوو. ڕووسیا لە ساڵی ١٨٩٨دا ئەم بەندەرەی لە چین بەکرێ گرتبوو، کە ئەمەش نیگەرانی ژاپۆنی زیاد کردبوو. هەروەها، ڕووسیا هێڵی ئاسنی سیبیریای درێژ کردبووەوە بۆ ئەم ناوچەیە، کە ئەمەش وای لە ژاپۆن کرد هەست بە هەڕەشە بکات.
دەستپێکی جەنگ
جەنگەکە بە شێوەیەکی فەرمی لە ٨ی شوباتی ١٩٠٤ دەستی پێکرد، کاتێک ژاپۆن بەبێ ئاگادارکردنەوەی پێشوەخت هێرشی کردە سەر کەشتیگەلی ڕووسی لە پۆرت ئارسەر. ئەم هێرشە لەناکاوە زیانێکی گەورەی بە هێزی دەریایی ڕووسیا گەیاند و ڕێگەی بۆ ژاپۆن خۆش کرد کە دەستبەسەر دەریادا بگرێت. دوای ئەمە، ژاپۆن دەستی کرد بە ناردنی هێز بۆ کۆریا و مەنچوریا.
شەڕە سەرەکییەکان
شەڕی یالو: ئەمە یەکەم شەڕی گەورەی وشکانی بوو لە نێوان هەردوو هێز. لە مانگی نیسانی ١٩٠٤دا، هێزەکانی ژاپۆن توانییان بەسەر هێزەکانی ڕووسیادا سەرکەوتن بەدەست بهێنن و بپەڕنەوە ڕووباری یالو کە سنووری نێوان کۆریا و مەنچوریا بوو.
گەمارۆی پۆرت ئارسەر: ژاپۆن گەمارۆی پۆرت ئارسەری دا کە بنکەیەکی گرنگی ڕووسیا بوو. ئەم گەمارۆیە نزیکەی حەوت مانگی خایاند و بە یەکێک لە درێژترین و خوێناویترین گەمارۆکان لە مێژووی جەنگدا دادەنرێت. لە کۆتاییدا، لە ٢ی کانوونی دووەمی ١٩٠٥دا، ڕووسەکان ناچار بوون خۆیان بدەن بەدەستەوە.
شەڕی موکدەن: ئەمە گەورەترین شەڕی وشکانی جەنگەکە بوو کە لە شوبات و ئازاری ١٩٠٥دا ڕوویدا. لەم شەڕەدا نزیکەی نیو ملیۆن سەرباز بەشداریان کرد و بە سەرکەوتنێکی گەورەی ژاپۆن کۆتایی هات.
دەریایی و وشکانی
جەنگەکە هەم لە وشکانی و هەم لە دەریادا بەڕێوە چوو. لە وشکانیدا، سوپای ژاپۆن زۆربەی کات دەستی باڵا بوو. ئەوان بە باشی ڕاهێنراوبوون و کەرەستەی باشیان هەبوو، هەروەها لە ڕووی لۆجستیکەوە نزیکتر بوون لە مەیدانی شەڕ.
لە دەریاشدا، ژاپۆن توانی سەرکەوتنی گرنگ بەدەست بهێنێت. گرنگترین شەڕی دەریایی لە ٢٧ و ٢٨ی ئایاری ١٩٠٥دا لە گەرووی تسوشیما ڕوویدا. لەم شەڕەدا، کەشتیگەلی ژاپۆن بە سەرکردایەتی ئەدمیراڵ تۆگۆ توانی زەبرێکی کوشندە لە کەشتیگەلی ڕووسیا بدات کە لە دەریای بەڵتیکەوە هاتبوو بۆ یارمەتیدانی هێزەکانیان لە ڕۆژهەڵاتی دوور. ئەم سەرکەوتنە کۆتایی بە هیوای ڕووسیا هێنا بۆ گۆڕینی ڕەوتی جەنگەکە.
ئەنجامەکانی جەنگ
جەنگەکە بە سەرکەوتنی ژاپۆن کۆتایی هات. لە ٥ی ئەیلولی ١٩٠٥دا، پەیماننامەی پۆرتسماوس لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا واژۆ کرا کە کۆتایی بە جەنگەکە هێنا. بەپێی ئەم پەیماننامەیە:
- ڕووسیا دەستی لە بەرژەوەندییەکانی لە کۆریا هەڵگرت و مافی ژاپۆنی لە کۆنترۆڵکردنی کۆریادا دانپێدانا.
- ڕووسیا نیوەی دوورگەی ساخالین و مافی ماسیگرتن لە دەوروبەری بە ژاپۆن دا.
- هەردوولا ڕێککەوتن لەسەر کشانەوە لە مەنچوریا.
- ژاپۆن مافی کرێی هێڵی ئاسنی باشووری مەنچوریای وەرگرت.
کاریگەرییە درێژخایەنەکان
ئەم جەنگە کاریگەری زۆری لەسەر هەردوو وڵات و جیهان بەگشتی هەبوو
بۆ ژاپۆن: سەرکەوتن لەم جەنگەدا ژاپۆنی کردە هێزێکی گەورە لە ئاسیا و جیهاندا. ئەمە بووە هۆی زیادبوونی متمانەبەخۆبوون و ناسیۆنالیزم لە ژاپۆن و هاندەرێک بۆ بەردەوامبوون لە فراوانخوازی.
بۆ ڕووسیا: شکست لەم جەنگەدا زەبرێکی گەورەی لە پرێستیژی ڕووسیا دا و بووە هۆی ناڕەزایەتی ناوخۆیی. ئەمە یارمەتیدەر بوو بۆ شۆڕشی ١٩٠٥ لە ڕووسیا کە بووە هۆی گۆڕانکاری سیاسی لەو وڵاتەدا.
بۆ جیهان: ئەم جەنگە پیشانی دا کە هێزە ئاسیاییەکان دەتوانن بەسەر هێزە ئەوروپییەکاندا سەرکەون. ئەمە هاندەرێک بوو بۆ بزووتنەوە ناسیۆنالیستی و دژە کۆڵۆنیالیستییەکان لە سەرتاسەری ئاسیا و ئەفریقا.
