ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ئەفیوون، پێکدێت لە دوو جەنگ، جەنگی یەکەمی ئەفیوون و جەنگی دووەمی ئەفیوون. جەنگی یەکەم لە نێوان ساڵانی ١٨٣٩ تا ١٨٤٢ لە نێوان بەریتانیا و ڕاجەی چین (بنەماڵەی چینگ) ڕوویدا، یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوەکانی سەدەی نۆزدەهەم. ئەم جەنگە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان چین و ڕۆژئاوا هەبوو و بووە هۆی گۆڕانکارییەکی گەورە لە سیستەمی سیاسی و ئابووری چین.
هۆکارەکانی جەنگ
جەنگی یەکەمی ئەفیوون بەرهەمی چەندین هۆکاری ئاڵۆز و تێکەڵ بوو. یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکان ناکۆکی بازرگانی نێوان بەریتانیا و چین بوو. لەو سەردەمەدا، بەریتانیا هەوڵی دەدا بازاڕی چین بۆ کاڵاکانی خۆی بکاتەوە، بەڵام حکومەتی چین سیاسەتێکی داخراوی هەبوو و بازرگانی دەرەکی سنووردار کرابوو. ئەمە بووە هۆی ناڕەزایەتی بەریتانیا و کۆمپانیاکانی.
هۆکارێکی دیکەی گرنگ بازرگانی ئەفیوون بوو. بەریتانیا بڕێکی زۆر ئەفیوونی لە هیندستانەوە بۆ چین دەنارد، کە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی ئالوودەبوون لە چین. حکومەتی چین هەوڵی دا ڕێگری لەم بازرگانییە بکات، بەڵام ئەمە بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی بەریتانیای خستە مەترسییەوە.
جگە لەمانە، جیاوازی کولتووری و تێگەیشتنی جیاواز لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو. چین خۆی بە ناوەندی جیهان دەزانی و داوای لە وڵاتانی دیکە دەکرد کە وەک دەوڵەتی ژێردەستە مامەڵە بکەن، لە کاتێکدا بەریتانیا خوازیاری مامەڵەی یەکسان بوو.
ڕووداوە سەرەکییەکانی جەنگ
جەنگەکە بە شێوەیەکی فەرمی لە ساڵی ١٨٣٩ دەستی پێکرد، کاتێک حکومەتی چین هەزاران تەن ئەفیوونی لە بازرگانە بەریتانییەکان زەوت کرد و سووتاندی. بەریتانیا وەک کاردانەوە هێزی دەریایی نارد بۆ کەنارەکانی چین.
یەکەم شەڕی گەورە لە کانتۆن (گوانگجۆی ئێستا) ڕوویدا، کە تێیدا هێزەکانی بەریتانیا توانیان بەسەر بەرگریکارانی چینیدا زاڵ بن. دواتر، بەریتانییەکان چەندین شاری دیکەی وەک نینگبۆ، شانگهای و نانکینیان داگیر کرد.
سەرەڕای بەرگری چینییەکان، تەکنەلۆجیای سەربازی پێشکەوتووی بەریتانیا، بە تایبەتی کەشتییە جەنگییەکانیان، بووە هۆی ئەوەی کە زۆربەی شەڕەکان بە قازانجی بەریتانیا کۆتایی بێت. چین، کە پێشتر خۆی بە هێزێکی گەورە دەزانی، بۆ یەکەم جار ڕووبەڕووی شکستێکی گەورە بووەوە.
کاریگەرییەکانی جەنگ
جەنگی یەکەمی ئەفیوون کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر چین و پەیوەندییەکانی لەگەڵ جیهانی دەرەوە هەبوو. یەکەم، ئەم جەنگە بووە هۆی لاوازبوونی دەسەڵاتی بنەماڵەی چینگ و کەمبوونەوەی متمانەی خەڵک بە حکومەت. خەڵکی چین هەستیان کرد کە حکومەتەکەیان ناتوانێت وڵات لە هێرشی دەرەکی بپارێزێت.
دووەم، جەنگەکە بووە هۆی کرانەوەی زۆرەملێی چین بۆ بازرگانی نێودەوڵەتی. ئەمە گۆڕانکارییەکی گەورەی لە ئابووری چین دروست کرد و بووە هۆی هاتنە ناوەوەی کاڵا و بیرۆکەی ڕۆژئاوایی.
سێیەم، جەنگەکە بووە هۆی دەستپێکردنی سەردەمی "پەیماننامە نابەرابەرەکان" لە چین. لەم سەردەمەدا، چین ناچار کرا چەندین ئیمتیازی تایبەت بە وڵاتانی ڕۆژئاوایی بدات، کە بووە هۆی لاوازبوونی سەروەری چین.
چوارەم، جەنگەکە کاریگەرییەکی نەرێنی لەسەر کۆمەڵگای چینی هەبوو. بڵاوبوونەوەی ئەفیوون بووە هۆی زیادبوونی کێشە کۆمەڵایەتییەکان و لاوازبوونی تەندروستی گشتی.
ئەنجامەکان و پەیماننامەی نانکین
جەنگەکە بە واژۆکردنی پەیماننامەی نانکین لە ساڵی ١٨٤٢ کۆتایی هات. ئەم پەیماننامەیە یەکەمین پەیماننامە نابەرابەر بوو کە چین ناچار کرا واژۆی بکات. بە پێی ئەم پەیماننامەیە:
- چین دەبوو بەندەری هۆنگ کۆنگ بە بەریتانیا بدات.
- پێنج بەندەری دیکە (گوانگجۆ، شیامێن، فوجۆ، نینگبۆ و شانگهای) بۆ بازرگانی نێودەوڵەتی کرانەوە.
- چین دەبوو قەرەبووی جەنگی بە بەریتانیا بدات.
- سیستەمی "کۆهۆنگ" کە بازرگانی دەرەکی کۆنترۆڵ دەکرد، هەڵوەشێنرایەوە.
- هاوڵاتیانی بەریتانی مافی "دادگایی کونسوڵی"یان پێدرا، واتە تەنها لە دادگای بەریتانی دەکرا دادگایی بکرێن.
دەرئەنجام
جەنگی یەکەمی ئەفیوون خاڵێکی وەرچەرخان بوو لە مێژووی چین و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕۆژئاوا. ئەم جەنگە نەک تەنها بووە هۆی گۆڕانکاری لە سیستەمی سیاسی و ئابووری چین، بەڵکو کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر کۆمەڵگا و کولتووری چینیش هەبوو. ئەنجامەکانی ئەم جەنگە بۆ چەندین دەیە بەردەوام بوو و بووە هۆی دروستبوونی هەستی نیشتمانپەروەری و خواستی نوێبوونەوە لە چین.
