ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
خەمۆکییە گەورەکە (Great Depression) قەیرانێکی ئابووری جیهانی بوو کە لە ساڵانی ١٩٢٩ هەتا ١٩٣٩ی خایاند و بە قووڵترین و درێژترین داڕمانی ئابووری لە مێژووی جیهانی پیشەسازی دادەنرێت. ئەم قەیرانە سەرەتا لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا سەری هەڵدا و پاشان بەرەو زۆربەی وڵاتانی جیهان پەلی هاویشت. کاریگەرییەکانی خەمۆکییە گەورەکە چەندین لایەنی گرنگی ژیانی مرۆڤایەتی گرتەوە و گۆڕانکاری قووڵی لە سیستەمی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی جیهان بەدی هێنا.
سەرەتای قەیرانەکە و هۆکارەکانی
خەمۆکییە گەورەکە بە شێوەیەکی فەرمی لە ڕۆژی ٢٩ی ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩٢٩ کە بە "سێشەممەی ڕەش" ناسراوە دەستی پێکرد. لەو ڕۆژەدا، نرخی پشک لە بازاڕی بۆرسەی وۆڵ ستریت لە نیویۆرک بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر دابەزی و بووە هۆی لەدەستدانی ملیاران دۆلار لە بەهای پشکەکان. ئەم ڕووداوە تەنها سەرەتای زنجیرەیەک لە کارەساتە ئابوورییەکان بوو کە دواتر سەرتاسەری جیهانی گرتەوە.
لێکۆڵەران چەندین هۆکاری سەرەکی بۆ سەرهەڵدانی خەمۆکییە گەورەکە دەستنیشان دەکەن:
١. سیستەمی کڕینی پشک بە قەرز: لە ساڵانی ١٩٢٠کان، خەڵکی دەیانتوانی تەنها ١٠٪ی نرخی پشک بدەن و باقیەکەی لە ڕێگەی قەرزەوە دابین بکەن. ئەمەش دۆخێکی ناجێگیری لە بازاڕی داراییدا دروست کرد.
٢. نایەکسانی لە دابەشکردنی داهاتدا: لە ساڵانی ١٩٢٠کان، ١٪ی دەوڵەمەندترین خەڵک نزیکەی ٢٤٪ی سامانی وڵاتەیان کۆنترۆڵ دەکرد، ئەمەش مانای وابوو کە زۆرینەی خەڵک توانای کڕینی کەمیان هەبوو.
٣. کێشەکانی کەرتی بانکی: لاوازی لە سیستەمی بانکی و نەبوونی سیستەمێکی کاریگەر بۆ بیمەکردنی پاشەکەوتی خەڵک بووە هۆی ئەوەی کاتێک خەڵک هەوڵیان دا پارەکانیان دەربهێنن، بانکەکان توانای دابینکردنی پارەیان نەبوو.
٤. سیاسەتی پارێزگاری بازرگانی: لە ساڵی ١٩٣٠، یاسای تعریفەی سموت-هاولی (Smoot-Hawley Tariff Act) پەسەند کرا کە باجی بەرزی لەسەر کاڵای هاوردەکراو دانا، ئەمەش بووە هۆی کەمبوونەوەی بازرگانی نێودەوڵەتی.
٥. سیاسەتی پارەی توند: فیدڕاڵ ڕیزێرڤ، کە بانکی ناوەندی ئەمریکایە، سیاسەتێکی پارەی توندی پەیڕەو کرد کە ڕێگری کرد لە دابینکردنی نەقدینەیی پێویست بۆ بانکەکان.
٦. کەمبوونەوەی فرۆشتن: بەهۆی زیادبوونی بەرهەمهێنان و کەمبوونەوەی داواکاری لەسەر کاڵاکان، نرخەکان دابەزین و کۆمپانیاکان ناچار بوون کرێکارەکانیان دەرکەن.
گەشەکردن و بڵاوبوونەوەی قەیرانەکە
دوای داڕمانی بازاڕی بۆرسە، قەیرانەکە بە خێرایی پەرەی سەند و گشت کەرتەکانی ئابووری گرتەوە. لە ساڵی ١٩٣٠ هەتا ١٩٣٣، نزیکەی ٩٠٠٠ بانک لە ئەمریکا داخران. زۆربەی خەڵک پاشەکەوتەکانیان لەدەستدا چونکە لەو سەردەمەدا سیستەمی بیمەکردنی پاشەکەوت نەبوو. بێکاری بە خێرایی زیادی کرد و لە ساڵی ١٩٣٣ گەیشتە زیاتر لە ٢٥٪ لە ئەمریکا.
قەیرانەکە پاشان بەرەو وڵاتانی تر بڵاو بووەوە، بەتایبەت ئەو وڵاتانەی کە لە ڕووی ئابوورییەوە وابەستە بوون بە ئەمریکا یان لە جەنگی جیهانی یەکەم قەرزاریان بوو. ئەڵمانیا، کە پێشتر لەژێر باری قەرزی قەرەبووکردنەوەی جەنگ دەینالاند، بە توندی کەوتە ژێر کاریگەری قەیرانەکە و لە ساڵی ١٩٣٢ ڕێژەی بێکاری گەیشتە ٣٠٪. بەریتانیا، فەرەنسا، کەنەدا و زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریکای لاتین بەهەمان شێوە تووشی داڕمانی ئابووری بوون.
بەرهەمهێنانی پیشەسازی جیهانی بە ڕێژەی ٣٣٪ کەم بووەوە لە نێوان ساڵانی ١٩٢٩ و ١٩٣٢. بازرگانی نێودەوڵەتی بە ڕێژەی ٦٦٪ دابەزی. ئەم دۆخە سەختە بووە هۆی گۆڕانکاری سیاسی و کۆمەڵایەتی قووڵ لە زۆربەی وڵاتان.
دۆخی خەڵک لە سەردەمی خەمۆکییە گەورەکە
یەکێک لە تراژیدیترین لایەنەکانی خەمۆکییە گەورەکە دۆخی ژیانی خەڵکی ئاسایی بوو. لەگەڵ زیادبوون و مانەوەی بێکاری لە ئاستێکی بەرز، زۆربەی خێزانەکان توانای پێڕاگەیشتنی پێداویستییە سەرەتاییەکانی ژیانیان نەبوو. لە ئەمریکا، زیاتر لە ١.٥ ملیۆن کەس "سەرگەردان" بوون و بەدوای کاردا دەگەڕان. خەڵک ناچار بوون لە هێڵی شەمەندەفەردا بخەون و لە خۆڵدانەکان دوای خواردن بگەڕێن.
نزیکەی ٧٥٠,٠٠٠ ماڵ لەبەرئەوەی نەیانتوانی قەرزبدەنەوە دەستیان بەسەردا گیرا. لە شارە گەورەکان، ناوچەی "هۆویرڤیل" دروستبوون، کە شاری هەژاران بوون و ناویان لە هێربێرت هۆویر، سەرۆکی ئەمریکا لەو سەردەمە، وەرگرتبوو. ئەم ناوچانە پێکهاتبوون لە خێوەت و کەپر و کۆخی دروستکراو لە کارتۆن و تەنەکە و پاشماوەی تر.
لە ناوچەکانی ناوەڕاستی ڕۆژئاوای ئەمریکا کە بە "دەست بۆڵ" (Dust Bowl) ناسرابوون، وشکەساڵییەکی توند وێڕای بای بەهێز بووە هۆی فڕینی خاکی ڕووی زەوی و تێکچوونی کشتوکاڵ. سەدان هەزار جووتیار و خێزانەکانیان ناچار بوون کۆچ بکەن بەرەو ناوچەکانی تر، بەتایبەت کالیفۆرنیا. جۆن ستاینبەک لە ڕۆمانی بەناوبانگی "خوشەکانی تووڕەیی" وێنەی ئەم کۆچە مەزنەی کێشاوە.
لە شارەکان، ڕیزی درێژی خەڵک لەبەردەم جێگاکانی دابەشکردنی خواردن دەبینران و جار جار خۆپیشاندانی برسیەتی ڕوویان دەدا. هەندێک خێزان ناچار بوون ژەمێک خواردن دابەش بکەن بەسەر چەند ڕۆژدا. مناڵان لە قوتابخانە دەهاتنە دەرەوە بۆ ئەوەی یارمەتی خێزانەکانیان بدەن لە دابینکردنی بژێوی ژیان.
لە ڕووی تەندروستییەوە، سوء تەغزیە و کەمخۆراکی بڵاو ببووەوە. توێژینەوەکان نیشانیان داوە کە لەو سەردەمەدا چاوەڕوانی ژیان بە ڕێژەی بەرچاو دابەزیوە. خەڵک ناچار بوون سەردانی دکتۆر و چارەسەری پزیشکی دوابخەن چونکە توانای دانی تێچووەکانیان نەبوو.
ئەم دۆخە سەختە کاریگەری قووڵی دەروونی و کۆمەڵایەتیشی هەبوو. خۆکوشتن زیادی کردبوو و هەڵوەشانەوەی خێزان بەهۆی گوشاری ئابووری زۆر بوو. زۆربەی خەڵک هەستی شەرمەزاری و بێ هیواییان دەکرد.
وەڵامدانەوەی دەوڵەتەکان بەرامبەر بە قەیران
وڵاتە جیاوازەکان هەوڵیان دا بە شێوازی جیاواز بەرەنگاری قەیرانەکە ببنەوە. لە ئەمریکا، سەرۆک فرانکلین روزڤێلت، کە لە ساڵی ١٩٣٣ هاتە سەر حوکم، بەرنامەی "نیو دیڵ" (New Deal) ڕاگەیاند کە کۆمەڵێک سیاسەت و یاسای نوێ بوو بۆ دەرچوون لە قەیرانەکە. گرنگترین هەنگاوەکان بریتی بوون لە:
١. دروستکردنی دامەزراوەکانی وەک "ئیدارەی پێشکەوتنی کارەکان" (Works Progress Administration) کە کاری بۆ ملیۆنەها کەس دابین کرد لە پڕۆژەکانی وەک دروستکردنی ڕێگاوبان، قوتابخانە، نەخۆشخانە و پردەکان.
٢. دامەزراندنی سیستەمی بیمەی کۆمەڵایەتی (Social Security) لە ساڵی ١٩٣٥ بۆ پێدانی یارمەتی دارایی بە بەساڵاچووان و کەمئەندامان.
٣. چاکسازی لە سیستەمی بانکی و دروستکردنی دامەزراوەی "بیمەی پاشەکەوتی فیدڕاڵ" (FDIC) بۆ پاراستنی پاشەکەوتی هاووڵاتیان.
٤. چاودێریکردنی زیاتری بازاڕی دارایی و دروستکردنی "کۆمیسیۆنی بۆرسە و گۆڕینەوە" (SEC).
لە بەریتانیا، سیاسەتی "داشکاندن" (Devaluation) پەیڕەو کرا کە تێیدا بەهای پاوەند لە بەرامبەر دۆلار کەم کرایەوە بۆ ئەوەی هاوردەکردن گرانتر و هەناردەکردن هەرزانتر بێت. ئەڵمانیا لەژێر دەسەڵاتی نازییەکان بەرەو سیاسەتی ئابووری سەربازی ڕۆیشت کە گەشەی ئابووری خێرای بەدیهێنا، بەڵام لە ڕێگەی ئامادەکاری بۆ جەنگەوە.
پەیوەندی خەمۆکییە گەورەکە بە جەنگی جیهانی
خەمۆکییە گەورەکە پەیوەندییەکی قووڵی هەبوو بە هەردوو جەنگی جیهانی. لە لایەکەوە، جەنگی جیهانی یەکەم هۆکارێکی سەرەکی بوو لە دروستبوونی قەیرانەکە. قەرزی جەنگ، وێرانکاری ئابووری لە ئەوروپا، و سیستەمی قەرەبووکردنەوەی جەنگ کە بەسەر ئەڵمانیادا سەپێنرا، هەموویان کاریگەری نەرێنیان هەبوو لەسەر ئابووری جیهانی.
لە لایەکی ترەوە، خەمۆکییە گەورەکە ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ جەنگی جیهانی دووەم. لە ئەڵمانیا، قەیرانی ئابووری هۆکارێکی سەرەکی بوو لە هاتنە سەر دەسەڵاتی هیتلەر و نازییەکان لە ساڵی ١٩٣٣. لە ژاپۆن، دۆخی ئابووری سەخت بووە هۆی بەهێزبوونی کەسایەتی سەربازییەکان و سیاسەتی توندوتیژی ئیمپریالیستی. لە زۆربەی وڵاتان، قەیرانەکە بووە هۆی بەهێزبوونی هەستی ناسیۆنالیستی و دژایەتی نێوان نەتەوەکان.
سەرئەنجام، جەنگی جیهانی دووەم بووە هۆی کۆتاییهێنان بە خەمۆکییە گەورەکە. بەرهەمهێنانی جەنگی و خەرجکردنی سەربازی بەرفراوان دەرفەتی کاری زۆری خوڵقاند و ئابووری جیهانی بووژایەوە. لە ئەمریکا، بێکاری لە ساڵی ١٩٤٠ لە ١٤.٦٪ بوو، بەڵام لە ساڵی ١٩٤٤ دابەزی بۆ کەمتر لە ٢٪.
میراتی خەمۆکییە گەورەکە
خەمۆکییە گەورەکە کاریگەری درێژخایەنی لەسەر دامەزراوە ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی جیهان هەبوو:
١. گۆڕانکاری لە سیستەمی دارایی: دامەزراندنی سیستەمی "بریتۆن وودز" (Bretton Woods) لە ساڵی ١٩٤٤ کە سیستەمێکی دارایی نێودەوڵەتی نوێی هێنایە ئاراوە.
٢. گەشەکردنی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی: لە زۆربەی وڵاتە پیشەسازییەکان، سیستەمی بیمەی کۆمەڵایەتی فراوان و سیاسەتەکانی پاراستنی کرێکاران پەرەیان سەند.
٣. گۆڕانکاری لە بیری ئابووری: بیروڕاکانی جۆن مەینارد کەینز سەبارەت بە ڕۆڵی دەوڵەت لە ئابووریدا بڵاو بوونەوە و بوونە بنەمای سیاسەتی ئابووری لە زۆربەی وڵاتان.
٤. یادەوەری کۆمەڵایەتی: ترس لە قەیرانی دارایی بووە بەشێک لە یادەوەری کۆمەڵایەتی و کلتووری زۆربەی وڵاتان.
بێگومان، خەمۆکییە گەورەکە یەکێک بووە لە گرنگترین ڕووداوەکانی سەدەی بیستەم کە کاریگەری قووڵی لەسەر مێژووی مرۆڤایەتی هەبووە و وانەی گرنگی لە بارەی پێویستی ڕێکخستنی بازاڕی دارایی و ڕۆڵی دەوڵەت لە ئابووریدا فێرکردووین.
