پەرتووکی یاسا لە پزیشکیدا

له‌لایه‌ن: - ڕێبین ئیسماعیل مەحموود ڕێبین ئیسماعیل مەحموود - به‌روار: 2025-08-19-21:30:00 - کۆدی بابەت: 15094
پەرتووکی یاسا لە پزیشکیدا
کتێبناسی

ناوه‌ڕۆك

پێشەکی

لە مێژووی دوور و درێژی مرۆڤایەتیدا، ژمارەیەکی کەم لە بەرهەمە زانستییەکان توانیویانە هێندەی پەرتووکی "یاسا لە پزیشکی" (بە عەرەبی: القانون في الطب) کاریگەرییان لەسەر ڕەوتی شارستانییەت هەبێت. ئەم شاکارە، کە لەلایەن پۆڵیمات و فەیلەسوفی گەورەی جیهانی ئیسلامی، ئەبو عەلی حوسەین کوڕی عەبدوڵڵا کوڕی سینا، ناسراو بە "ئیبن سینا"، لە سەرەتای سەدەی یازدەیەمی زایینیدا نووسراوە، تەنها کۆکراوەیەکی زانیاریی پزیشکیی سەردەمی خۆی نەبوو، بەڵکو شۆڕشێک بوو لە میتۆدۆلۆژی، پۆلێنکردن، و فێرکردنی زانستی پزیشکیدا. "یاسا لە پزیشکی" بۆ ماوەی نزیکەی حەوت سەدە وەک سەرچاوەی سەرەکی و بێ ڕکابەری پزیشکی لە زانکۆکانی جیهانی ئیسلامی و ئەوروپادا مایەوە و بووە پردی پەڕینەوەی زانستی پزیشکی لە سەردەمە کۆنەکانەوە بۆ سەردەمی نوێ. ئەم ڕاپۆرتە هەوڵدەدات تیشک بخاتە سەر ژیانی نووسەرەکەی، پێکهاتە و ناوەڕۆکی وردی پەرتووکەکە، هۆکارەکانی کاریگەرییە بێوێنەکەی، و ئەو میراتە زانستییەی کە تا ئەمڕۆش شانازیی پێوە دەکرێت.

بەشی یەکەم: ئیبن سینا؛ شێخی پزیشکان و فەیلەسوفان

بۆ تێگەیشتن لە گەورەیی "یاسا لە پزیشکی"، سەرەتا دەبێت بلیمەتیی نووسەرەکەی بناسین. ئیبن سینا (٩٨٠-١٠٣٧ زایینی)، کە لە ڕۆژئاوا بە (Avicenna) ناسراوە، لە گوندی ئەفشەنەی نزیک بوخارا (ئوزبەکستانی ئێستا) لەدایکبووە. نموونەی کەسایەتیی "پۆڵیمات" یان "هەمەزان"ی سەردەمی زێڕینی ئیسلام بوو. هەر لە منداڵییەوە نیشانەکانی بلیمەتیی تێدا دەرکەوتن؛ لە تەمەنی دە ساڵیدا قورئانی لەبەرکرد و لە تەمەنی ١٨ ساڵیدا شارەزاییەکی قووڵی لە زانستەکانی لۆژیک، میتافیزیک، فەلسەفە، فیزیا، بیرکاری و پزیشکیدا پەیدا کردبوو. ژیانی پیشەیی وەک پزیشک و وەزیری چەندین میری بنەماڵە جیاوازەکان بەسەربرد، ئەمەش دەرفەتی ئەوەی پێدا کە ئەزموونی کلینیکیی بەرفراوان کۆبکاتەوە. ئیبن سینا زیاتر لە ٤٥٠ بەرهەمی نووسیوە کە نزیکەی ٢٤٠یان تا ئێستا ماونەتەوە. گرنگترینیان دوو دانەن: "کتێبی شیفا" کە ئینسایکلۆپیدیایەکی فەلسەفییە، و "یاسا لە پزیشکی" کە لووتکەی کارە پزیشکییەکانیەتی. نازناوی "شێخ الرئیس" (واتە مامۆستا و پێشەوا) نیشاندەری ئەو پێگە بەرزە بوو کە لەنێو زانایانی سەردەمی خۆیدا هەیبوو، نازناوێک کە تا ئەمڕۆش پێی دەناسرێتەوە.

بەشی دووەم: تەلارسازیی زانستیی "یاسا لە پزیشکی"؛ شیکاریی پێکهاتە و ناوەڕۆک

گەورەیی "یاسا لە پزیشکی" لە پێکهاتە سیستماتیک و لۆژیکییەکەیدا خۆی دەبینێتەوە. ئیبن سینا سەرجەم زانستی پزیشکیی سەردەمی خۆی، لە هیپۆکرات و گالینەوە تا پزیشکانی ئیسلامی وەک ئەلڕازی، لە چوارچێوەی پێنج بەرگی گشتگیردا ڕێکخست. ئەم ڕێکخستنە هێندە ورد و کامڵ بوو کە پەرتووکەکەی کردە نموونەیەکی بێوێنە بۆ خوێندن و فێرکردن.
بەرگی یەکەم: بنەما گشتییەکان (الکلیات): ئەم بەرگە وەک بناغەی تیۆریی پزیشکی دادەنرێت. تێیدا باس لە پێناسەی پزیشکی، چوار توخمە بنەڕەتییەکە (خاک، ئاو، هەوا، ئاگر)، چوار خڵتەکەی لەش (خوێن، بەڵغەم، زەرداو، سەودا)، ئەناتۆمی (توێکاری) وردی ئەندامەکانی لەش، فیزیۆلۆژی (زانستی ئەرکی ئەندامەکان)، و هۆکارە گشتییەکانی تەندروستی و نەخۆشی دەکات. ئەم بەشە فەلسەفەی پزیشکیی ئیبن سینای تێدایە و تێگەیشتنێکی هۆлисти (گشتگیر) بۆ تەندروستیی مرۆڤ دەخاتەڕوو.
بەرگی دووەم: دەرمانە سادەکان (الأدویة المفردة): ئەم بەرگە بریتییە لە "ماتیریا مێدیکا" (Materia Medica) یان زانستی دەرمانە سروشتییەکان. تێیدا لیستی نزیکەی ٨٠٠ دەرمانی ڕوەکی، ئاژەڵی، و کانزایی بەپێی ڕیزبەندی ئەلفوبێ خراوەتەڕوو. بۆ هەر دەرمانێک، ئیبن سینا بە وردی باس لە سروشت (گەرم، سارد، وشک، تەڕ)، تایبەتمەندی، کاریگەریی چارەسەری، و کاریگەرییە لاوەکییەکانی دەکات.
بەرگی سێیەم: نەخۆشییە تایبەتەکان (الأمراض الجزئیة): ئەمە بەشی کلینیکیی سەرەکیی پەرتووکەکەیە و بە شێوازێکی زۆر ڕێکخراو "لە سەرەوە بۆ پێ" (a capite ad calcem) داڕێژراوە. بە وردی باس لە نەخۆشییەکانی هەر ئەندامێکی لەش دەکات، لە نەخۆشییەکانی مێشک و چاو و گوێوە تا نەخۆشییەکانی دڵ، سییەکان، گەدە، جگەر و ئەندامەکانی دیکە. بۆ هەر نەخۆشییەک، هۆکار، نیشانەکان، دەستنیشانکردن، و چارەسەرە پێشنیارکراوەکانی شیدەکاتەوە.
بەرگی چوارەم: نەخۆشییە گشتییەکان و تەندروستیی گشتی: ئەم بەرگە تایبەتە بەو نەخۆشیانەی کە کاریگەرییان لەسەر هەموو لەش هەیە، وەک جۆرەها تا و هەوکردن. بەشێکی گرنگی ئەم بەرگە تایبەتە بە "تەندروستیی گشتی" و "پزیشکیی خۆپارێزی" کە تێیدا باس لە پاکوخاوێنی، وەرزش، خۆراکی تەندروست، و کاریگەریی ژینگە لەسەر تەندروستی دەکات. هەروەها بەشێکی گرنگی بۆ جوانکاری (cosmetics) تەرخان کردووە.
بەرگی پێنجەم: دەرمانە ئاوێتەکان (الأقراباذین): ئەم بەرگە وەک "فۆرمولاری" یان دەستوورێکی دەرمانسازی کاردەکات. تێیدا ڕەچەتەی زیاتر لە ٨٠٠ دەرمانی ئاوێتە (کە لە تێکەڵکردنی چەند دەرمانێکی سادە دروست دەکرێن) خراوەتەڕوو، لەگەڵ شێوازی ئامادەکردن و بەکارهێنانیان بۆ چارەسەری نەخۆشییە جیاوازەکان.

بەشی سێیەم: کاریگەرییە جیهانییەکان و هۆکارەکانی باڵادەستی

"یاسا لە پزیشکی" تەنها لە جیهانی ئیسلامیدا نەبوو بە سەرچاوەی سەرەکی، بەڵکو بە خێرایی سنوورەکانی بڕی و بووە بەشێکی دانەبڕاو لە مێژووی پزیشکیی ئەوروپا. لە سەدەی دوازدەهەمدا، جێراردی کرێمۆنا لە شاری تۆلیدۆی ئیسپانی، کە ناوەندێکی گرنگی وەرگێڕان بوو، پەرتووکەکەی بۆ زمانی لاتینی وەرگێڕا. ئەم وەرگێڕانە بووە هۆی شۆڕشێکی زانستی لە ئەوروپای سەدەکانی ناوەڕاستدا. لەو کاتەوە تا سەدەی حەڤدەهەم، "یاسا لە پزیشکی" بووە پەرتووکی ستانداردی فێرکردن لە بەناوبانگترین زانکۆکانی ئەوروپا، وەک زانکۆی بۆلۆنیا، پاریس، ئۆکسفۆرد و پادوا. هۆکاری ئەم باڵادەستییە درێژخایەنە بۆ چەند خاڵێکی سەرەکی دەگەڕێتەوە: گشتگیری و کامڵبوون، ڕێکخستنی لۆژیکی و سیستماتیک کە وایکردبوو ببێتە باشترین کتێبی خوێندن، و تێکەڵکردنی ژیرانەی تیۆریی یۆنانی لەگەڵ ئەزموونی کلینیکیی پراکتیکیدا.

بەشی چوارەم: میراتی زانستی و شانازییەکانی ئەمڕۆ

سەرەڕای ئەوەی کە زۆرێک لە تیۆرییە بنەڕەتییەکانی ناو "یاسا لە پزیشکی" (بەتایبەت تیۆریی خڵتەکان) بەهۆی پێشکەوتنی پزیشکیی مۆدێرنەوە تێپەڕێندراون، بەڵام میراتی زانستییەکەی تا ئەمڕۆش بە زیندوویی ماوەتەوە. ئیبن سینا لەم پەرتووکەدا بناغەی بۆ چەندین چەمکی گرنگی پزیشکی داناوە کە ئەمڕۆش ڕەنگدانەوەیان هەیە. ئەو یەکەم کەس بوو کە پرەنسیپی بۆ تاقیکردنەوەی دەرمانەکان (clinical trials) دانا. بە ڕوونی باسی لە گواستنەوەی نەخۆشییەکان لە ڕێگەی هەوا و ئاوەوە کرد، کە بەردی بناغەی زانستی پەتاناسی (epidemiology) بوو. تێگەیشتنێکی قووڵی بۆ پەیوەندیی نێوان باری دەروونی و جەستەیی (psychosomatic medicine) هەبوو و بە وردی حاڵەتە دەروونییەکانی وەک خەمۆکی و "عیشق"ی شیکردۆتەوە. ئەمڕۆ، "یاسا لە پزیشکی" وەک یەکێک لە گەورەترین دەستکەوتەکانی شارستانیەتی ئیسلامی و مرۆڤایەتی سەیر دەکرێت. لە چەندین وڵات، بەتایبەت لە هیندستان و پاکستان، سیستەمی پزیشکیی سوننەتیی "یونانی" (Unani medicine) تا ئێستاش تا ڕادەیەکی زۆر پشتی بە بنەما و چارەسەرەکانی ناو ئەم پەرتووکە دەبەستێت. لەم ساڵانەی دواییشدا، هەوڵی وەرگێڕانی بۆ سەر زمانە جیاوازەکان، لەوانەش زمانی کوردی لەلایەن وەرگێڕ ماھپارە لاھیجانی، بایەخێکی نوێی بەم شاکارە بەخشیوە و دەرفەتی داوەتە نەوەی نوێ کە لەم میراتە زانستییە گەورەیە تێبگەن.

ئەنجامگیری

پەرتووکی "یاسا لە پزیشکی" زیاترە لە تەنها ئینسایکلۆپیدیایەکی پزیشکیی کۆن؛ بەڵکو بەڵگەیەکی مێژووییە لەسەر بلیمەتیی مرۆڤ و توانای ڕێکخستن و پۆلێنکردنی زانست. ئیبن سینا توانی لە ڕێگەی ئەم کارەوە، میراتی پزیشکیی هەزاران ساڵی پێش خۆی کۆبکاتەوە، پێداچوونەوەی بۆ بکات، و لە قاڵبێکی نوێ و سیستماتیکدا پێشکەشی جیهانی بکات. کاریگەریی ئەم پەرتووکە لەسەر پزیشکیی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا بۆ چەندین سەدە، شاهیدیی زیندووی ئەو ڕۆڵە گرنگەیە کە شارستانیەتی ئیسلامی لە پاراستن و پەرەپێدانی زانستدا گێڕاویەتی. لە کاتێکدا پزیشکیی مۆدێرن بە خێرایی لە پێشکەوتندایە، "یاسا لە پزیشکی" وەک مۆنۆمێنتێکی زانستی و فیکریی نەمر دەمێنێتەوە، کە هەمیشە یادخەرەوەی ئەو قۆناغە زێڕینەیە کە تێیدا عەقڵ و لۆژیک ڕێپیشاندەری مرۆڤایەتی بوون.


سەرچاوەکان



13 بینین