ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ڕۆژهەڵاتناسی (بە عەرەبی: الاستشراق، بە ئینگلیزی: Orientalism)، بریتییە لەو هەوڵە زانستیانەی کە ڕۆژئاواییەکان بە مەبەستی دەستنیشانکردن و ناساندنی بارودۆخی جوگرافییان، سەرچاوە و سامانیان، مێژووەکەیان، گەلەکانیان، زمانەکانیان، ئەدەبەکەیان، هونەرەکانیان، داب و نەریتیەکانیان، بیروباوەڕەکانیان، ئایینەکانیان، شارستانیەتەکانیان، تایبەتمەندییە دەروونییەکانیان، هەستیارییە ڕۆحییەکانیان، ڕەهەندە مەترسیدارەکانیان و شوێنی نیشتەجێبوون و ژمارەی دانیشتووانی وڵاتانی ڕۆژهەڵات ئەنجامی دەدەن بۆ ئەوەی سامانە ماددی و ئەخلاقییەکەی بدۆزنەوە و بۆ سوودی ڕۆژئاواییەکان بەکاریبهێنن.
سەرهەڵدانی ڕۆژهەڵاتناسی
لە سەدەی شانزەهەمەدا دامەزراندنی کۆمەڵگە زانستییەکان لە ئەوروپا گەورەترین دەستپێکردن بوو بۆ ڕۆژهەڵاتناسی گرنگترینی ئەو کۆمەڵگایانە بریتین لە: کۆمەڵەی زانستی بەنگالی، کۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتناسی ئەمریکی و کۆمەڵەی شاهانەی ئاسیای بەریتانیا کە ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە پرۆسەکەدا لەڕووی لێکۆڵینەوە و گەڕان و فێربوون لەبارەی شارستانیەتی ڕۆژهەڵاتەوە. بەڵام لە کتێبی (لەدایکبوونی ڕۆژهەڵاتناسی)، ئاماژە بەوە کراوە کە ڕۆژهەڵاتناسی لە سەدەی هەژدەهەمدا دەرکەوتووە، لە ئەنجامی پاڵنەرە ئابووری و سیاسی و ئایینییەکان، ئەمەش ئەوە دەردەخات کە چۆن چین و ژاپۆن ڕۆڵێکی سەرەکییان هەبووە لە سەرهەڵدانی ئەم سیستەمەدا بۆ لێکۆڵینەوەی زانستی لە ڕۆژهەڵات لە ئەنجامی گواستنەوەی شارستانیەت لەم وڵاتانەوە بۆ هیندستان.
ئامانج و پاڵنەرەکانی ڕۆژهەڵاتناسی
ئەو پاڵنەرە جیاوازانەی بوونە هۆی سەرهەڵدانی ڕۆژهەڵاتناسی، لە هەمان کاتدا بوون بەو ئامانجانەی کە ڕۆژهەڵاتناسی هەوڵی بەدەستهێنانی دەدان:
١- پاڵنەر و ئامانجی ئایینی: کەسانی ئاینی لە ئەندەلوس ئەم ئەرکەیان لە ئەستۆدابوو، لەڕێگەی ئەو وەرگێڕانانەی لە قورئانەوە ئەنجامیاندا لە زمانی عەرەبیەوە بۆ لاتینی.
٢- پاڵنەرو ئامانجی زانستی: لێکۆڵینەوە لە دەستکەوتەکانی ڕۆژهەڵات و بەتایبەت ئەو شارستانیەتانەی تێیدا هەبوون، هۆکارێکە بۆ ئەو ڕێنیسانسەی کە لە ڕۆژئاوا بەدەست هات و لێرەشەوە ڕۆژهەڵاتناسەکان سەرنجیان خستۆتە سەر لێکۆڵینەوە لە ڕۆژهەڵات بۆ بەدیهێنانی ڕێنیسانسێکی ڕاستەقینە کە دەبێت سوودیان لێ وەربگرێت، هەروەها خواستی ژمارەیەک لە ڕۆژهەڵاتناسەکان بۆ فێربوون لەبارەی شارستانیەت و ئامراز و کولتوور و زمانەکانی ڕۆژهەڵاتەوە، بەشێوەیەک توێژینەوەکانیان نووسیوە کە دادپەروەرانە بێت بەرامبەر بە ئیسلام و موسڵمانان، تەنانەت هەندێکیان موسڵمان بوون.
٣- پاڵنەر و ئامانجی ئابووری: لە چاوی ڕۆژئاوا، وڵاتانی ئیسلامی نوێنەرایەتی بازاڕی کراوە بۆ بەرەوپێشبردنی کاڵاکانیان، کڕینی کەرەستەی خاو بە کەمترین نرخ، کوشتنی پیشەسازییە ناوخۆییەکان و لاوازکردنی دەسەڵاتی ئابووری بۆیە ڕۆژهەڵاتناسەکان لێکۆڵینەوەیان لە جوگرافیای سروشتی وڵاتانی ئیسلامی کردووە پاڵنەرە بازرگانییەکە بە یەکێک لە بەهێزترین و کاریگەرترین پاڵنەرەکان دادەنرێت، بۆ فێربوونی زمانەکانی ڕۆژهەڵات و لێکۆڵینەوە لە شارستانیەتەکانی
٤- پاڵنەر و ئامانجی سیاسی: پەیوەندییەکی نزیک لە نێوان کۆلۆنیالیزم و ڕۆژهەڵاتناسیدا سەریهەڵدا. لە کاتێکدا ڕۆژهەڵاتناسی کار بۆ بەهێزکردنی پێگەی کۆلۆنیالیزم دەکرد بە خستنەڕووی وەک ئامرازێک بۆ ڕزگارکردنی گەلانی ڕووخاو، هەروەها حکومەتە کۆلۆنیالیزمەکان بینییان کە پێویستیان بە کردنەوەی کونسوڵخانە و باڵیۆزخانە هەیە بە سەرۆکایەتی ڕۆژهەڵاتناسەکان کە زانیاری زۆریان لە توێژینەوەکانی ڕۆژهەڵاتناسیدا هەبووە ئامانج لەم کارە بریتی بوو لە:
- پێدانی زانیاریی پێویست بە حکومەتەکانی ڕۆژئاوا لەسەر مەرجەکانی جیهانی ئیسلامی وەک ئامادەکارییەک بۆ لەشکرکێشی چەکداری.
- کۆکردنەوەی زانیاری دەربارەی پیاوانی ئایینی و ڕۆشنبیران و ڕۆژنامەگەری و سیاسەت و دانانی کۆنترۆڵ بەسەریاندا.
- پراکتیزەکردنی بیرۆکە و بیروباوەڕی ڕۆژئاوایی و سەرکوتکردنی ئەو بزووتنەوەیانەی کە بانگەوازی دژی کۆلۆنیالیزم و ڕۆژئاواییکردن دەکەن بۆ ئەوەی ملکەچی کۆلۆنیالیزم بن.
٥- پاڵنەر و ئامانجی کولتووری: بڵاوکردنەوەی کولتووری ڕۆژئاوا و زمانە ئەوروپییەکان، زمانە ڕۆژهەڵاتییەکان شەڕیان لەگەڵ دەکرێت.
قۆناغەکانی ڕۆژهەڵاتناسی
ڕۆژهەڵاتناسی بە سێ قۆناغدا تێپەڕی:
١-ڕۆژهەڵاتناسی لە سەردەمی جەنگی خاچپەرستەکان
ڕۆژهەڵاتناسی لە سەردەمی جەنگە خاچپەرستەکاندا لە کاتی سەرهەڵدانی جەنگە خاچپەرستەکان لە ساڵی ١٠٩٦ی زایینی تا ١٨٩١ی زایینی، لێکۆڵینەوە لە هەڵسوکەوتی دانیشتوانی ڕۆژهەڵات و بەتایبەت موسڵمانان کرا و چەندین وێنەی نەرێنی کاریگەرییان لەسەر ئایینی ئیسلامی هەبوو کە لەلایەن ڕۆژهەڵاتناسەکانەوە دەرکرابوون بڵاوبوونەوە. ئەمەش بەو ڕاستییە ڕوون دەبێتەوە کە ڕۆژهەڵاتناسەکان نەیانتوانیوە بە شێوەیەکی دروست شارەزا بن لە زمانی عەرەبی، هەر بۆیەش بە هەڵە وەرگێڕان و بە هەڵە تێگەیشتن لەم قۆناغەدا، لێکۆڵینەوە ڕۆژهەڵاتناسییەکان کۆمەڵێک ئایدۆلۆژیایان بەرهەمهێنا کە گرنگترینیان بریتین لە:
- ئیسلام ئایینێکی کولتوورییە کە سەریهەڵدا لە کۆمەڵگا عەرەبییەکانەوە.
- ئیسلام لەسەر بنەمای ئابووری بڵاوکرایەوە، کە تێڕوانینێکی هەڵەی سەبارەت بە ئایین وەک پەرەپێدەری توندوتیژی نیشان دا.
٢-ڕۆژهەڵاتگەرایی لە قۆناغی ڕێنیسانسدا
لەم قۆناغەدا لێکۆڵینەوە لە ڕۆژهەڵات و ئایین و سیاسەت بە پاساوی ئەوەی کە ئەو عەقیدەیەی لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵات پەیڕەو دەکرێت هۆکاری ئازارەکانی مرۆڤە و بەم شێوەیە لێکۆڵینەوەکانی گەشەپێدان دەستیان کرد بە دەرکەوتن تا ڕادەیەکی زۆر. بە شێوەیەکی سەرەکی ئامانجی ئەوەیە مرۆڤ بگوازێتەوە بۆ قۆناغی پشتبەستن بە عەقڵ تا ڕادەیەکی زۆر و وەلانانی ئەو عەقیدەیانەی کە پەیڕەو دەکرێن لەم ماوەیەدا کۆمەڵێک مۆدێلی لێکۆڵینەوە لەلایەن ڕۆژهەڵاتناسەکانەوە پەیڕەو کران، کە گرنگترینیان بریتین لە: سەربەخۆیی، بەکارهێنانی پۆزەتیڤیزمی لۆژیکی، و بەکارهێنانی فەلسەفەی مێژوویی.
٣-ڕۆژهەڵاتناسی لە قۆناغی کۆلۆنیالیزمدا
ڕۆژهەڵاتناسی لەم قۆناغەدا بە پێشوازیکردن لە پرۆسەکانی کۆلۆنیالیزم بۆ چارەسەرکردنی کێشە ناوخۆییەکانی وڵاتانی جۆراوجۆری ڕۆژهەڵات دەرکەوت کە ڕۆژهەڵاتناسی لەم قۆناغەدا بەم شێوەیە نوێنەرایەتی دەکرێت:
- دامەزراندنی کۆمپانیای گەورە کە گرنگترین نموونەیان (رۆژهەڵاتی هیندستان)ە، کە ڕێبازی سەرمایەداریی ناساند.
- بڵاوکردنەوەی ئایینی مەسیحی لەلایەن کۆلۆنیالیستە ڕۆژئاواییەکان و بەتایبەت ئینگلیزەکانەوە.
- هەوڵدان بۆ ڕێنماییکردنی مرۆڤەکان بۆ بەدەستهێنانی سەرکەوتن بە وازهێنان لە داب و نەریت و پراکتیزە کولتوورییە بۆماوەییەکان.
- ناساندنی سیستمی پەروەردەی ڕۆژئاوایی و عەلمانی کە زانست لە مەعریفەی ئایینی جیا دەکردەوە.
شێوازەکانی ڕۆژهەڵاتناسی
شێوازەکانی ڕۆژهەڵاتناسی زۆر و هەمەچەشنن، ئەمەش وادەکات ڕۆژهەڵاتناسان کارەکانیان بە ئاسانی ئەنجام بدەن، لەوانە:
١-دامەزراندنی پەیمانگا بۆ خوێندنی عەرەبی، کە تایبەتە بە خوێندنەوەی بەرهەمە وەرگێڕدراوەکانی عەرەبی، و لێکۆڵینەوە لە ئایینەکان ، داب و نەریت و شارستانیەت و جوگرافیای ڕۆژهەڵات، و زۆرترین مێژووی ئیسلام و ئەدەبی عەرەبی و شارستانیەتی ئیسلامییە.
٢-دامەزراندنی چاپخانەی ڕۆژهەڵاتی بۆ یارمەتیدان لە بڵاوکردنەوەی کتێبی ڕۆژهەڵاتناسی و بلۆگی جیاوازی دژە ڕۆژهەڵاتی بەتایبەت لە وڵاتانی ئیسلامی.
٣-چڕکردنەوەی دەرکردنی گۆڤارەکانی تایبەت بە توێژینەوەی ڕۆژهەڵاتناسی، بەمەبەستی لادانی سەرنجی موسوڵمانان لە میرات و فەرهەنگ و مێژووی ئیسلامی خۆیان و پشتیوانی دارایی و ئەخلاقییان.
٤- ئەنجامدانی کۆنفرانس بۆ داڕشتنی پلانی کۆلۆنیالیزم و تاوتوێکردنی ڕووخانی سیستمی ئیسلامی و کولتووری عەرەبی. ٥-نووسینی کتێب و لێکۆڵینەوە کە ئیسلام و پێشەوای ئیسلام پێغەمبەر محمد (د.خ) دەشێوێنن و ڕاستییە مێژووییەکان دەگۆڕن. بەمەش ڕوون دەبێتەوە کە گرنگترین ئامانجەکانی ڕۆژهەڵاتناسی بریتین لە بەرەنگاربوونەوەی ئیسلام، چەوساندنەوەی موسڵمانان لە ڕووی ڕۆشنبیری و فیکرییەوە، دروستکردنی ژێردەستەیی ڕۆژهەڵات بۆ ڕۆژئاوا، تەرکیزکردن لەسەر شێواندنی سوننەتی بەرزی پێغەمبەر (د.خ)، گومانکردنە لەسەر فیقهی ئیسلامی، سڕینەوەی زمانی عەرەبی بە پێداگری لەسەر گۆڕینی زمانی عەرەبی بە شێوەزار لە نووسین و خوێندنەوە و قسەکردندا، چونکە زمانی قورئانی پیرۆزە.
