ناوه‌ڕۆك
مە‌لای پە‌رێشان
ئە‌و شاعیرە وە‌ك دە‌ردە‌كە‌وێت ناوی محە‌مە‌دە و خە‌ڵكی (دە‌ینە‌وە‌رە)ی ناوچە‌ی كرماشانە، وە‌ك لە ھۆنراوە‌كانی دە‌ردە‌كە‌وێت، ھە‌ندێك لە ھۆنراوە‌كانی لە‌ساڵی (٨٠١)ی كۆچیدا نووسیوە كە دە‌كاتە دە‌وروبە‌ری ساڵی (١٣٩٨)ی زایینی.
ئە‌مە‌ش ئە‌وە دە‌گە‌یە‌نێت، كە شاعیر لە كۆتایی سە‌دە‌ی چواردە‌ھە‌م و سە‌رە‌تای سە‌دە‌ی پازدە‌ھە‌می زایینی ژیاوە.
ئە‌و ھۆنراوانە‌ی مە‌لای پە‌رێشان، تا ئێستا لە‌بە‌ر دە‌ستدان ھۆنراوە‌ی ئایینی و بە‌ڵكو (ئایینزانین)، بریتین لە ستایشی پێغە‌مبە‌ر (د٠خ) ھە‌ر وە‌ك ئە‌و كۆمە‌ڵە شیعرە‌ی كە لەم ساڵانە‌ی دواییدا لە كرماشان چاپكراوە، زۆر بە‌سۆز چیرۆكی شە‌ھیدبوونی حە‌سە‌ن و حوسە‌ین دە‌گێڕنە‌وە.
مە‌لای پە‌رێشان لە‌سە‌رە‌تای یە‌كێك لە پاڕانە‌وە‌كانی دە‌ڵێت:
خودا من بە‌ندە‌ی ناچیز و زە‌لیل
گونام كە‌سیرە‌ن، تاعە‌تم قە‌لیل
چە‌نیم عە‌دالە‌ت مە‌كە‌رئە‌ی كە‌ریم
ببە‌خشم وە لوتف بە فە‌زلی عە‌میم
حە‌كیمی عە‌لیم كە‌س سڕنە‌زان كە‌س
عە‌لیی عە‌زیم، زاتی وێتە‌ن بە‌س
لاڵای وە‌ئیلحاح من بكە‌ر قە‌بووڵ
یاحە‌ق و عیسمە‌ت فاتیمە‌ی بە‌توول
ئەمە‌سە‌رە‌تایە‌كی كورتبوو دەربارەی ئە‌دە‌بییاتی شێوە‌زاری گۆرانی و پە‌یدابوون و سە‌رھە‌ڵدانی، دواتر زۆر شاعیری گە‌ورە‌ی وە‌ك (مە‌ولە‌وی) و (مە‌لای بێسارانی) و ( ئە‌حمە‌د بە‌گی كۆماسی) و (شێخ سیراجە‌دین) و (مە‌ولانا خالیدی نە‌قشبە‌ندی) شیعری ئایینی بە‌رز و سە‌ر بە تە‌ریقە‌ی نە‌قشبە‌ندیان بە‌م زاراوە نوسیوە‌تە‌ووە، لە ناو شیعرە‌كانی شاعیرانی زاراوە‌ی گۆرانی ھە‌ندێك تیشكی ڕێبازی ڕۆمانسی دە‌بینرێت، ھە‌روە‌ھا شیعری سە‌ر بە ڕێبازی (ئە‌ھلی حە‌ق) بە‌م زاراوە‌یە نوسراوە‌تە‌وە، یا شیعرێكی گە‌ورە‌ی وە‌ك (خانای قوبادی) داستانی (شیرین و خە‌سرە‌و)ی پێنوسیوە‌تە‌وە، كە شاكارێكی ناوازە‌ی ئە‌دە‌بی كوردییە.
یە‌كێكی تر لە‌و شاعیرانە‌ی كە بە شێوە‌ی (گۆران) ھۆنراوە‌یان ھە‌یە و بە پێشە‌نگ دادە‌نرێن و ھۆنراوە‌كانیشی بە‌ر قوتابخانە‌ی كلاسیزم دە‌كە‌ون لە ئە‌دە‌بی كوردیدا (بێسارانی) یە.
ڕوخسار و ناوە‌ڕۆكی ھۆنراوە‌كانی:
ئە‌گە‌ر سە‌رنجێك لە ھۆنراوە‌كانی بێسارانی بدە‌ین بۆمان دە‌ردە‌كە‌وێت، كە لە ڕووی ڕوخسارە‌وە، ھۆنراوە‌كانی دە‌كە‌ونە بە‌ر قوتابخانە و ڕێبازی كلاسیزم، ھۆنراوە‌كانی بە کێشی عە‌رزوی عە‌رە‌بی داناوە، بە‌شی زۆری ھۆنراوە‌كانی بە سە‌روای دێری (مە‌سنە‌وی) یا جوت سە‌روا داناوە، واتە ھە‌ردوو نیوە دێڕ لە ھۆنراوە‌كە‌دا یە‌ك سە‌روایان ھە‌یە، جگە لە‌مە بێسارانی پە‌نای بردووە‌تە بە‌ر بە‌كارھێنانی وشە و پە‌یڤ بیانی لە ھۆنراوە‌كانیدا، بە‌تایبە‌تی وشە‌ی (عە‌رە‌بی و فارسی) دیارە ئە‌مە‌ش بە‌ھۆی ئە‌و تێكە‌ڵاوییە‌ی، كە لە‌گە‌ڵ ئە‌و دوو زمانە‌دا ھە‌یبووە، ھاتوە‌تە ئە‌نجام، بە‌وپێیە‌ی كە خۆی مە‌لا بووە خوێندنە‌كە‌شی ھە‌ر لەم لایەنە‌‌وە بووە. سە‌رە‌ڕای ئە‌مانە‌ش لە ھۆنراوە‌كانیدا ھە‌موو جۆرە ھونە‌رە‌كانی و شە‌كاری و ڕە‌وانبێژی بە‌كارھێناوە.
لە ڕووی ناوە‌ڕۆكیشە‌وە ھۆنراوە‌كانی بێسارانی بە‌زۆری بە‌دە‌وری سێ مە‌بە‌ستدا دە‌سوڕێتە‌وە كە دە‌توانین بە‌م جۆرە دە‌ستنیشانیان بكە‌ین.
١- ئە‌ڤینی و دڵداری:
بە‌شی ھە‌رە‌زۆری ھۆنراوە‌كانی بێسارانی بە دە‌وری ئە‌م مە‌بە‌ستە‌دا دێن و دە‌چن، دیارە زۆربە‌ی شاعیرانی كلاسیزم گرنگییە‌كی زۆریان بە‌م جۆرە ھۆنراوانە داوە و یە‌كێك بووە لە‌و شا مە‌بە‌ستانە‌ی، كە لە ھۆنراوە‌كانیاندا پە‌یڕە‌ویان كردووە. سۆزی ئە‌ڤینی و خۆشە‌ویستی لای بێسارانی پاڵنە‌رێكی زۆر بە‌ھێز بووە و یە‌كێك بووە لە‌و ھۆكارانە‌ی، كە وە‌رچە‌رخانێكیان لە ژیانی بێسارانیدا كردوور و بە‌لای شیعر و ھۆنراوە‌كانیاندا بردووە. نمونە‌ی ئە‌م جۆرە ھۆنراوە‌ش، ئە‌و پارچە ھۆنراوە‌یە، كە لەم شوێنە‌دا ھێناومانە‌تە‌وە.
ئە‌و گە‌ڵایە بە دە‌ست ئازاری خۆیە‌وە تاقە‌تی لێبڕابوو، سە‌رە‌ڕای ئە‌مە‌ش دڕكێكی پێداچوو بوو، كە چنگی تێئاڵاندبوو، جوڵە‌ی لە‌بە‌ر بڕیبوو. جگە لەم مەبەستانە بێسارانی مامۆستای وە‌سفكردن بووە، بە‌تایبە‌تی وە‌سفی سروشت، بە دیمە‌نە جوان و چیا بڵندە‌كانی، ئە‌م دیاردە‌ش لە ھۆنراوە ئە‌ڤینی و دڵداریە‌كانیدا ڕە‌نگ دە‌داتە‌وە، كە ئە‌مانە‌ی خوارە‌وە نمونە‌یە‌كە لە‌وان:
چراغ وە‌نە‌وشە چنور چە‌نی گوڵ
عەزم رای ویساڵ تۆشان ھانە دڵ
چنوور جە سە‌ر كۆ وە‌نە‌وشە جە چە‌م
گوڵ جە‌گوڵستان وە‌ھە‌م بیە‌ن جە‌م
واتشان بە من بە‌ندە‌ی فڵانی
چون حاڵ زانە‌نی بە‌حاڵ مە‌زانی
بونە رای ئە‌ڵلا بكە‌رە كارێ
بیاومێ بە وە‌سڵ ئە‌ودلبە‌ر جارێ
چراغ، یە ھە‌رسێم بە‌ستن بە دە‌ستە
چ دە‌ستە، دە‌ستە‌ی زگاران بە‌ستە
لێكدانە‌وە‌ی پە‌یڤان:
١- خۆشە‌ویستە‌كە‌م، وە‌نە‌وشە و چنور و لە‌گە‌ڵ گوڵ، قە‌سدی ڕێی گە‌یشتن بە تۆیان لە دڵە، واتە نیازیانە بێنە دیدە‌نت.
٢- چنور لە شاخان، وە‌نە‌وشە‌ش لە باخان و گوڵیش لە گوڵستان پێكە‌وە كۆبوونە‌تە‌وە.
٣- بە منیات گوت ئە‌ی بە‌ندە‌ی فلانی، چونكە تۆ حاڵزانی، بۆیێ بە حاڵی ئە‌مە دە‌زانی، واتە ئاگات لە حاڵ و باری ئێمە ھە‌یە.
٤- بۆ خاتری خوا كارێكی وا بكە، بگە‌ین بە خۆشە‌ویستە‌كە‌مان تە‌نانە‌ت بۆ جارێكیش بێت.
٥- یە‌ھە‌رسێم: واتە ھە‌رسێكیانم (وە‌نە‌وشە‌كە و چنورە‌كە و گوڵە‌كە‌م) خۆشە‌ویستە‌كە‌م، وا ھە‌رسێكیانم بە دە‌ستە بە‌ستن و كردنم بە دە‌سك بە‌ڵام چۆن دە‌سكێك كە زویر و خە‌فە‌تبارن.
خواناسی سۆفیگە‌ری:
ئە‌م مە‌بە‌ستە بە ئاشكرا لە ھۆنراوە‌كانیدا ڕە‌نگدە‌داتە‌وە و لە‌مە‌وە ھاتووە، كە بێسارانی مە‌لایێكی خواناس و ڕاستیناس بوو، وە‌ك لەم نمونە‌یە‌دا دە‌ردە‌كە‌وێت.
ئێمە‌یچ پە‌روانە‌ی شە‌م شناسانیم
پەڕ و باڵ سوفتە‌ی دینی خاسانیم
میللە‌تی پاك دین، پێغە‌مە‌رانیم
نە‌ك جە‌تایفە‌ی كە‌م نە‌زە‌رانیم
بنمانە جە‌بین نوری پاكتە‌ن
ئە‌رتۆ پاكانی جە‌كێ باكتە‌ن
لێكدانە‌وە‌ی پە‌یڤان:
١- ئێمە‌ش ئە‌و پە‌لاتینك و پە‌روانە‌ین كە مۆم دە‌ناسن و بە دە‌وریدا دە‌سوڕێنە‌وە، چونكە شە‌یدای ئە‌و ڕوناكییە‌ن، پەڕ و باڵ سوتاوی ئایینی پیاو چاكانین.
٢- ئێمە پە‌یڕە‌وانی ئایینی چاكی ئە‌و پێغە‌مبە‌رانە‌ین، كە پێشە‌وای ڕاستی ئادە‌میزادن، نە‌ك ئە‌و كە‌سانە‌ی كە لێوردبوونە‌وە‌یان نییە و كە‌س نە‌زە‌رن.
٣- دە‌رخە ناوچە‌وانی خۆت، ئە‌و ناوچە‌وانە نورانیە پاكە‌ت، چونكە كە تۆ پاكی و خاوێنی ئیتر باكت یان منە‌تت بە كێیە؟
كۆمە‌ڵایە‌تی:
ئە‌مە‌شیان یە‌كێكە لە‌و مە‌بە‌ستانە‌ی كە لە ھۆنراوە‌كانی بێسارانی بە‌رچاو دە‌كە‌وێت، بۆ نمونە دە‌ڵێ:
ئارۆ وێنە‌ی وێم دیم خە‌زانێ زار
بە‌ندبێ بە‌زامت جە‌ور و جە‌فای خار
ئە‌و جە دە‌ردێ وێش بێ مە‌دارا بێ
خار چە‌نگێ زامە‌ت لێش و یارا بێ
