ناوه‌ڕۆك
خشتەی خولی چییە؟
خشتەی خولی توخمەكان بریتییە لە لیستی توخمە كیمیاییە ناسراوەكان، لە خشتەكەدا توخمەكان بەپێی گەردیلە ژمارەكانیان ڕیزكراون، كە لە كەمترین گەردیلە ژمارەوە دەستپێدەكات كە هایدرۆجینە و گەردیلە ژمارەكەی یەكسانە بە یەك، گەردیلە ژمارەی هەر توخمێك بریتییە لە ژمارەی ئەو پڕۆتۆنانەی كە لە گەردیلەی توخمەكەدا هەیە، خشتەی خولی بە دوو شێوە ڕیزكراون كە بریتییە لە خول و كۆمەڵەكان، لە خشتەی خولیدا بە ڕیزێكی ستونی توخمەكان دەوترێت خول، هەر خولێكی خشتەی خولی ژمارەی تایبەتی هەیە كە لە یەكەوە دەستپێدەكات و بە حەوت كۆتایی دێت، بۆنمونە خولی یەكەم تەنها دوو توخمی تێدایە كە بریتین لە هایدرۆجین و هیلیۆم، هەروەها خولی دووەم و سێهەم یەكی چوار توخمیان تێدایە و خولەكانی تر توخمی زیاتریان تێدایە.
گەردیلە ژمارەكانی هەر خولێك یەك لە دوایی یەكە.
هەر ستوونێك لە خشتەی خولیدا پێیدەوترێت كۆمەڵە، هەر كۆمەڵەیەك ژمارەی تایبەت بەخۆی هەیە كە لە یەكەوە دەستپێدەكات و بە هەژدە كۆتایی دێت، هەر یەكە لەم كۆمەڵانە ڕیزبوونی ئەلیكترۆنەكانیان بە یەك شێوەیە بەبۆنەی ئەلیكترۆنەكانی هاوهێزیانەوە، كە ئەمەش وادەكات تایبەتمەندییە كیمیاییەكانیان لەیەك بچێت، بۆنمونە بە كۆمەڵەی هەژدە دەوترێت گازە خانەدانەكان چونكە هەموویان ئەو گازانەن كە زۆر كەم لەگەڵ گەردیلەكانی تردا كارلێك دەكەن.
دوو سیستمی جیاوازی ژمارە هەیە كە بریتین لە ژمارەی ئاسایی (1، 2، 3) و هەروەها ژمارەی ڕۆمانی (I, II, III)، ژمارەی ڕۆمانی لە سەدەكانی بیست بەكاردەهێنرا، بەڵام لە ساڵی 1990 ڕێكخراوی (IUPAC - International Union of Pure and Applied Chemistry)، بڕیاریدا بۆ بەكارهێنانی سیستمی ژمارە عەرەبییەكان لەجیاتی ژمارەی ڕۆمانی.
خشتەی خولی لەلایەن كیمیاگەرەكانەوە بەكاردەهێنرێت بۆ چاودێریكردن و دۆزینەوەی پەیوەندی نێوان توخمەكان، توخمەكانی خشتەی خولی دەكرێن بە سێ بەشی سەرەكییەوە كە بریتین لە كانزاكان، نیمچە كانزاكان، ناكانزاكان، بۆنمونە توخمەكانی بەشی خوارەوەی دەستە چەپی خشتەی خولی كانزاییترینن بەڵام توخمەكانی بەشی سەرەوەی دەستە ڕاست خاوەنی كەمترین تایبەتمەندی كانزایین، بێجگە لەم پەیوەندییە، چەندین پەیوەندی تر هەیە لە خشتەی خولیدا.
خشتەی خولی لەلایەن كیمیاگەری ڕووسی دیمیتری ماندالێیڤ (dmitri mendeleev)ـەوە دروستكرا، بۆیە وەك ڕێزێك بۆی توخمی ژمارە 101 بەناوی ئەوەوە ناونراوە مێندەلیڤیۆم (mendelevium).
پۆلێنەكانی خشتەی خولی
- كانزا ئەلكالییەكان (Alkali metal).
- ئەلكالاینە زەوییەكان (Alkaline earth metal).
- لانثینایدەكان (lanthanide).
- ئەكتینایدەكان (actinide).
- ئەكتینایدە بەهێزەكان (superactinides).
- كانزا گۆڕاوەكان (Transition metals).
- كانزا لاوازەكان (poor metals).
- نیمچە كانزاكان (Metalloid).
- ناكانزاكان (Nonmetal).
- هاڵۆجینەكان (Halogen).
- گازە خانەدانەكان (Noble gas).
لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا ڕەنگی گەردیلە ژمارەی توخمەكان كە لە سەرەوەی هێمای توخمەكاندایە، دۆخەكەی دەردەخات، ڕەنگەكان بریتین لە:
- ڕەنگی شین واتا لە دۆخی گازیدایە.
- ڕەنگی سەوز واتا لەدۆخی شلیدایە.
- ڕەنگی ڕەش واتا لەدۆخی ڕەقیدایە.
تیشكدانی توخمەكان
- توخمەكانی خشتەی خولی بە شێوەی جیاواز چواردەورەكانیان ڕەنگكراون كە تیشكدانیان دەردەخات.
- ئەو توخمانەی كە بە هێڵێكی بەردەوام ( _______ ) دەورەدراوە ئەوە دەگەیەنێت كە هەموو هاوتاكانی ئەو توخمە جێگیرە پێیاندەوترێت توخمە سەرەتاییەكان (Primordial elements).
- ئەو توخمانەی كە بە هێڵێكی خەت خەت (-------) دەورەدراوە واتای ئەوەیە ئەم توخمە هاوتا سروشتییەكانی تیشكدەرن.
- ئەو توخمانەی كە بە هێڵێكی خاڵ خاڵ (.............) دەورە دراون مانای ئەوەی كە بە سروشتی دروستنابن و لە تاقیگەكاندا بەرهەمدەهێنرێن.
- ئەو توخمانەی كە چواردەورەكانیان بەتاڵە واتا زۆر تیشكاوەرن و هێشتا نەدۆزراونەتەوە.
