ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کەنداوی فارس (بە ئینگلیزی: Persian Gulf، بە فارسی: خلیج فارس، بە عەرەبی: الخليج العربي)، دەریایەکی سپی ناوەڕاستە لە ڕۆژئاوای ئاسیا، ئەم ڕووبەرە ئاوییە درێژکراوەی زەریای هیندییە کە دەکەوێتە نێوان ئێران و نیمچەدوورگەی عەرەبی، لە ڕۆژهەڵاتەوە بەهۆی گەرووی هورمزەوە بە کەنداوی عومانەوە بەستراوەتەوە، دێلتای ڕووباری شەت ئەلعەرەب هێڵی کەناری بەشی باکووری ڕۆژئاوا پێکدێنێت.
کەنداوی فارس چەندین شوێنی ماسی گرتن، گردی دەریایی فراوان و سەدەفی مرواری هەیە، بەڵام ژینگەی کەنداوەکە بەهۆی پیشەسازی کردن و ڕژانی نەوت بۆ ناوی زیانی پێگەیشتووە.
مێژووی کەنداوەکە
بەپێی ئەو ئامرازە بەردینانەی کە لە دوورگەی (قشم)ـەدا دۆزراونەتەوە کۆنترین بەڵگەی بوونی مرۆڤ لە دوورگەکانی کەنداوی فارسدا دەگەڕێتەوە بۆ چەرخی پاليۆليتی ناوەڕاست، هەروەها کۆنترین شارستانیەتی ناسراوی جیهان (سومەر) بەدرێژایی کەنداوی فارس و میزۆپۆتامیای باشوور گەشەی سەند، کەنداوی فارس لە ساڵانی 1980 بۆ 1988 مەیدانی جەنگی نێوان ئێران و عێراق بوو کە پێشی دەگووترا شەڕی کەنداو، ئەم کەنداوە لەسەدا 50ی نەوتی یەدەگی جیهان لەخۆدەگرێت و بەم شێوەیە ڕۆڵێکی جیۆپۆلەتیکی ستراتیجی دەبینێت.
لەڕووی جوگرافییەوە
ڕێکخراوی هایدرۆگرافی نێودەوڵەتی سنووری باشووری کەنداوی فارس بە "سنووری باکووری ڕۆژئاوای کەنداوی عومان" پێناسە دەکات، ڕووبەری ڕووی ئەم دەریایە 251 هەزار کیلۆمەتر دووجا داگیر دەکات، لە ڕۆژهەڵاتەوە لە ڕێگای گەرووی هورمزەوە بە کەنداوی عومانەوە گرێدراوە و بەشی کۆتایی ڕۆژئاوای کەنداوەکە بە دێلتای ڕووباری شەت ئەلعەرەب دیاری کراوە، کە ئاوی ڕووبارەکانی فورات و دیجلە دەڕژێتە ناوییەوە، هەروەها ئەوپەڕی درێژی کەنداوەکە 989 کیلۆمەترە، لەگەڵ ئەوەشدا تێکڕای قوڵییەکەی 50 مەترە و قوڵترین شوێنی 90 مەترە.
دوورگەکان
کەنداوی فارس نیشتیمانی ژمارەیەکی زۆر دوورگەیە وەکوو بەحرەین کە وڵاتێکی عەرەبییە، لە ڕووی جوگرافییەوە گەورەترین دوورگەی کەنداوی فارس دوورگەی (قشمە)یە، کە سەر بە ئێرانە و دەکەوێتە گەرووی هورمزەوە. دوورگە گرنگەکانی تری کەنداوی فارس بریتین لە:
- دوورگەکانی تونبی گەورە، تونبی بچووک و کیش کە لەلایەن ئێرانەوە بەڕێوەدەبرێن
- دوورگەی بوبیان کە لەلایەن کوێتەوە بەڕێوە دەبرێت
- دوورگەی تاروت لەلایەن عەرەبستانی سعوودیەوە بەڕێوەدەبرێت
- دوورگەی دالما لەلایەن ئیماراتەوە بەڕێوەدەبرێت
لەم ساڵانەی دواییدا چەند دوورگەیەکی دەستکرد بۆ شوێنە گەشتیارییەکان زیادکران، وەکوو (دوورگەکانی جیهان) لە دوبەی و (پیرل-قەتەر) لە دەوحە، دوورگەکانی کەنداوی فارس لەڕووی مێژووییەوە گرنگن، چونکە لە ڕابردوودا لەلایەن دەسەڵاتە داگیرکەرەکانی وەکوو پورتوگالی و بەریتانییەکانەوە لە کاروباری بازرگانی یان وەکوو دەستکەوتێک بۆ ئیمپراتۆریەتییەکانیان بەکار هێنراون.
شار و دانیشتوان
کەنارەکانی هەشت وڵات کەوتۆتە سەر کەنداوی فارس، ئەوانیش: بەحرەین، ئێران، عێراق، کوێت، عومان، قەتەر، سعوودیە و ئیمارات، شوێنی ستراتیژی کەنداوی فارس بەتێپەربوونی کات بووەتە شوێنێکی نموونەیی بۆ گەشەپێدانی مرۆیی، هەروەها لە ئێستادا چەندین شاری گەورەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەم ناوچەیەدان.
ڕووەک و گیانەوەرانی کێوی
بەهۆی دابەشبوونە جوگرافییەکەی کەنداوی فارس و دابڕانی لە ڕووبەرە ئاوییە نێودەوڵەتییەکان ژیانی ڕووەک و گیانەوەرانی کێوی لە کەنداوی فارسدا هەمەجۆرە، لە کەنداوی فارسدا چەندین گیانەوەر و گژوگیای دەریایی تێدایە کە هەندێکیان مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە یان مەترسی ژینگەییان لەسەرە، لە مەرجانەکانەوە تا مانگا دەریاییەکان. هەرچەندە کەنداوی فارس هێندەی دەریای سوور هەمەجۆری زیندەوەری تێدا نییە، بەڵام لانکی زۆرێک لەو جۆرانەیە کە بۆ مانەوە پشت بە یەکتر دەبەستن. بە شێوەیەکی گشتی ژیانی ڕووەک و گیانەوەرانی کێوی لە کەنداوی فارسدا بەهۆی هۆکارە جیهانییەکان و کەمتەرخەمی ناوچەییەوە لە مەترسیدایە.
یەکێک لە گیانەوەرە شیردەرە ئاوییەکانی کەنداوی فارس مانگایی دەریاییە، کە دەتوانن بۆ نزیکەی سێ مەتر گەورە ببن و لەسەر ڕووەک و گژوگیای ناو دەریاکە دەژین، هەروەها ئەم کەنداوە نیشتیمان زۆر جۆری باڵندە کۆچبەر و ناوچەییەکانە و جیاوازییەکی زۆر لە ڕەنگ و قەبارە و جۆری ئەم باڵدارانەی کەنداوەکەدا هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا زیاتر لە 700 جۆر ماسی و لە کەنداوەکەدا دەژین کە زۆربەیان خۆماڵین.
نموونەیەکی هاوژینیه‌تی نێوان گیانەوەران و ڕووەکی ناو کەنداوەکە درەختی مانگرۆڤە، ئەم ڕووەکە وەکوو دایەنگایەک بۆ ژمارەیەکی زۆر قرژاڵ، ماسی بچووک و مێروو ڕۆڵ دەگێڕێت، ئەم ماسی و مێرووانەش سەرچاوەی خواردنن بۆ زۆرێک لەو باڵندە دەریایانە کە لەسەر ئەمان دەژین.
