ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئێدنبێرگ (بە ئینگلیزی: Edinburgh)، پایتەختی سکۆتلەندایە و دەکەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتی وڵاتەکە کە لە نزیک باشووری کەناری (فێرتی ئۆف فۆرت)ـەوەیە. شارەکە و دەوروبەری ئەنجومەنێکی سەربەخۆیان هەیە، کە لە بەندەرە قەرەباڵغەکەی لیت لە فێرتی ئۆف فۆرت و ناوچەی مێژوویی میدلۆتیان پێکهاتووە. ناوچەی ئەنجومەنەکە ڕووبەرێک لە باکووری ڕۆژئاوا، دەوروبەری باشووری کوینزفری، ناوچەی مێژوویی ڕۆژئاوا دەگرێتەوە.
ئێدنبێرگ قەڵایەکی سەربازی، پایتەختی وڵاتێکی سەربەخۆ و ناوەندێکی چالاکی هزرییە، شارەکە هەمیشە خۆی نوێکردۆتەوە. کورسی پەرلەمانی سکۆتلەند و جێبەجێکاری سکۆتلەندییە و وەک ناوەندێکی سەرەکی بۆ دارایی و یاسا و گەشتوگوزار و پەروەردە و کاروباری ڕۆشنبیری دەمێنێتەوە. ڕووبەری ئەنجومەنی ناوچە ٢٦٤ کیلۆمەتر دووجایە.
شوێنی جوگرافی
ئێدنبێرگ بە نزیکەی ١١ کیلۆمەتر لە باکوورەوە ڕووبەری نێوان گردەکانی پێنتلاند و دوورگەی فۆرت داگیر دەکات، لەو شوێنەی کە یەکدەگرێتەوە لەگەڵ کەناری دەریایی بە لیت ناودەبرێت. دۆڵەکانی نێوان گردەکان و بەردە گەورە و بەرزە بووەوەکان سەرسوڕهێنەرانە بەشێکی سەرەکی جوانی شارەکەن.
سنووری باکووری ڕۆژئاوای شارۆچکەی نوێ بە نزیکەیی هێڵی جۆگەی ئاوی لیتە. جۆگەکە لە پێنتلاندەوە بۆ دەریا هێز بۆ ئاشی زنجیرەیەک لە گوندەکانی وەک (دلێری، دین، ستۆکبریج، سیلڤەرمیل، و کانۆنمیل) دابین دەکات کە لە سەرەتای سەدەی ١٧ـوە گەشەی بەرچاویان بەخۆیانەوە بینیوە. ئەم گوندانە کە بە شێوەیەکی زۆر وەک ناوەندێکی پیشەسازی و کاغەزی و چنین بڵاوبوونەتەوە، لە سەدەی نۆزدەیەمەوە لە ڕیزی شارۆچکەکە جێگیرکراون.
کەشوهەوا
ئێدنبێرگ کەشوهەوایەکی هێمنی هەیە، نزیکیی لە دەریاوە پلەی گەرمییەکەی نزم دەکاتەوە. زستانی تا ڕادەیەک گەرمە لەگەڵ مامناوەندی پلەی گەرمی ڕۆژانە کە لە سەرووی چەقبەستنەوە دەمێنێتەوە، کە پلەی گەرما زۆرتر لە سەرووی ٢١ پلەی سیلیزییە. وەرزی هاوین ساردترە، بای رۆژهەڵاتی ساردە بەڵام تاڕادەیەک وشکە، بای گەرمتر لە باشووری ڕۆژئاوا کە لە باکووری ئەتڵەسی دێت زۆرجار باران دەهێنێت. بارانی ساڵانە مامناوەندە، تێکڕای ٦٨٥ میلیمەترە و بە یەکسانی بە درێژایی ساڵ دابەش دەبێت. ئێدنبێرگ تیشکی خۆری درێژکراوەی نییە، بە شێوەیەکی گشتی ساڵانە کەمتر لە سێ بەشی خۆری گونجاو وەردەگرێت، بەڵام دیمەنە هەورە نەگۆڕەکەی تا ڕادەیەک قەرەبووی دەکاتەوە.
نەخشەی شارەکە
تا کۆتایی سەدەی ١٨ ئێدنبێرگ بە بەردەوامی خۆی لە شوێنی سەرەکی نوێ دەکردەوە، نەبوونی بۆشایی بۆ فراوانبوونی دەرەوە هەر قۆناغێکی یەک لەدوای یەکی ناچاری دەکرد کە لەگەڵ شێوەی ڕەسەندا ڕێک بکەوێت. کاتێک فراوانبوون گونجاو بوو، شارۆچکەکە بەخێرایی لە قاڵبی سەدەکانی ناوەڕاستی شکا، وە هەر بەرەو پێشکەوتنێکی نوێی بەرەو پانی دەڕۆشت. لە ئەنجامدا، هێڵە ستوونییە بەرزەکانی شارۆچکەی کۆن بە ئاسۆیی بەرەو شارۆچکەی نوێ فراوان دەبوون.
تایبەتمەندی شارەکە
ئێدنبێرگ لە نێوان ساڵانی ١٨٥٦ تا ١٩٢٠ گوندەکانی دەوروبەری و بەندەری فۆرتی خستە پاڵ خۆی، کە شارۆچکەی کۆن و شارۆچکەی نوێ دەگرێتەوە. شارۆچکەی کۆن لە سەدەکانی ناوەڕاست لەسەر قەڵای ڕۆک کە بەسەر دەشتاییەکانی دەوروبەر دەڕوانێت، ئەو کاتەی کە ترس لە هێرش بەردەوام بوو دروست کرا. شارۆچکە نوێیەکە بە پێچەوانەوە خۆی لە سەرکەوتنێکی گەورەدا لە بواری شەقام و باڵەخانە و شارستانییە سەردەمییەکاندا بینییەوە. شارۆچکەی کۆنی سەدەکانی ناوەڕاست و شارۆچکەی دێرینی نوێ لە ساڵی ١٩٩٥ بە شوێنێکی کەلەپووری جیهانیی یونسکۆ دەستنیشان کران.
لە ڕووی مێژووییەوە، لە ساڵی ١٦٣٧ ئاژاوەیەک لە کڵێسای (سەینت گیلس) بەرامبەر کتێبێکی خزمەتگوزاری نوێی شۆڕشی سکۆتلەندی لە دژی چارڵسی یەکەم دروست بوو و جەنگی سێ شانشینەکەی لێ کەوتەوە کە لە ساڵانی ١٦٤٠کان هەموو بەریتانیای گرتەوە و بە لە سێدارەدانی چارڵس کۆتایی هات.
خەڵکی شارەکە
دانیشتوانی ئێدنبێرگ بە زۆری تێکەڵەیەکن لە پیشەگەرانی چینی ناوەند و نا پیشەگەر، زۆربەیان لە سەدەی نۆزدەیەمەوە لە دەوروبەری شار و شارۆچکە بچووکەکانەوە کۆچیان کردووە، بۆ ئەوەی کارێکی بەسوود و نیمچە کارامەییان هەبێت. هێزی کار لەو کاتەوە تا ڕادەیەکی زۆر گۆڕاوە، ئێستا کرێکاری یەخەی سپی لە کرێکاری یەخە شین زیاترن. زۆربەی دانیشتوانەکە ڕەسەنی سکۆتلەندان، نزیکەی یەک لە حەوتی دانیشتوان لە ئینگلتەرا لەدایکبوون. سەرسوڕهێنەرترین جۆر لە پێکهاتەی دانیشتوانزانی شارەکەدا دانیشتوانە خوێندکارەکەیەتی، زانکۆکانی ئێدنبێرگ دەیان هەزار خوێندکار تۆمار دەکەن کە زۆربەیان لە دەرەوە دێن (بە شێوەیەکی بەرچاو لە ویلایەتە یەکگرتووەکان، وڵاتانی یەکێتی ئەورووپا و ئاسیا).
لە ئێدینبێرگ، ئەندامانی کڵێسای سکۆتلەندا بە شێوەیەکی زۆر لە کاسۆلیکی ڕۆمانی پێش کەوتوون، هەرچەندە ڕێژەی هەموو ئەو کەسانەی کە بە شێوەیەکی ڕێک و پێک لە کڵێسا ئامادە دەبن زۆر کەمە. زیاتر لە چارەکێکی دانیشتوانی شارەکە هیچ ئایینێکیان نییە. هەرچەندە موسڵمانەکان تەنیا ڕێژەیەکی کەم لە کۆی دانیشتوان پێک دەهێنن، بەڵام ئامادەبوونیان بە تایبەتی لە ناوەندی شاردا دیارە و بە مزگەوتێکی گەورە لە نزیک گۆڕەپانی جۆرج دیاری کراوە کە لە ساڵانی ١٩٩٠ـدا کراوەتەوە.
ئابووری
ئێدنبێرگ بە زۆری دابینکەری خزمەتگوزارییە. کەمتر لە یەک لەسەر ١٠ـی هێزی کارەکەی ئێستا لە کەرتی بەرهەمهێنان کار دەکات، لە کاتێکدا کە پیشەسازییە پەیوەندیدارەکان بە نزیکەیی حەوت لە هەشت بەشی کار دەکەن. پێش جەنگی جیهانیی دووەم تەختەی بیرە و خۆراک و چاپکردنی کتێب هەمووی کەم بووەوە. گەورەترین بڕگەی پیشەسازی ئێدنبێرگ وێنەکێشان لەسەر شارەزایی زانستی داتای زانکۆکانی شارەکە، کەرتی تەکنەلۆجیا و نەرمەواڵە، بەرهەمهێنانی تەکنەلۆجیای ئاستی بەرزە.
ئێدنبێرگ دووەم گەورەترین ناوەندی خزمەتگوزاری دارایی شانشینی یەکگرتووە (دوای لەندەن) و بانکی گرنگ و ناوەندی دڵنیاییە. هەروەها دووەم شارە لە پاش لەندەن کە وەک شوێنێکی گەشتیاری بەریتانی سەردانکەری هەبێت. سەرەڕای ئەوانەش سەنتەرێکی دیاری توێژینەوەی زانستی پزیشکی و ئاژەڵییە.
ئێدنبێرگ لە مێژە ناوەندێکی گرنگ بووە بۆ خزمەتگوزاری دارایی و یاسایی. وەک ناوەندی سیستمی یاسایی سکۆتلەندا پیشەیەکی یاسایی گەشانەوەی هەیە، کە لە پلەی دووەمدایە بۆ بانککردن وەک بەرزترین پیشەی پارەدراو لە ناوچەکەدا. شارەکە سەنتەرێکی گەورەی کۆنفرانسە نێودەوڵەتییەکانە، کە لە ساڵی ١٩٩٥ دروست کراوە، کە لە هەردوو بواری بازرگانی و گەشتیاری خەڵک ڕادەکێشێت.
ژیانی کولتووری
لە ساڵی ١٩٤٧ـەوە شارەکە بووە بە خاڵێکی نێودەوڵەتی بۆ هونەرەکان، لە مانگی ئابدا بۆ ماوەی سێ هەفتە فیستیڤاڵی نێودەوڵەتی ئێدنبێرگی ساڵانە بەڕێوە دەچێت. لە ڕاستیدا دوو ڤیستیڤاڵ هەیە، ئاهەنگی فەرمی و فیستیڤاڵی فراینج، کە لە دەیان کڵێسا و هۆڵەکانی تر لە شارەکەدا ئەنجام دەدرێت، سەدان هەزار سەردانکەر بۆ شانۆ و بالێ و موزیک و فیلم و ئاوازی هونەری و جۆش و خرۆشی گشتی دێن. فیستیڤاڵەکە بە زوڕنای سکۆتلەندییەوە بەردەوام دەبێت، کە ساڵانە و لە ساڵی ١٩٥٠ـەوە لە پێش دەروازەی قەڵاکە و بە نمایشێکی سەرنجڕاکێشی ئاگرین دەست پێ دەکەن. بەشێک لە بەناوبانگترین ڕووداوی تاک لە فیستیڤاڵەکە تاتۆی سەربازی ئێدنبێرگە. لە کانوونی یەکەمی هەموو ساڵێک کۆنسێرتەکان و وزەبەخشیی بەشێکن لە ئاهەنگی ساڵی نوێی سکۆتلاند. فیستیڤاڵەکانی تر بریتیین لە فیستیڤاڵی (زانستی) لە نیسان، فیستیڤاڵی (بلوز و جاز) لە تەمووز، فیستیڤاڵی (کتێب) لە ئاب، و فیستیڤاڵی (فیلم) لە حوزەیران و تەمووز.
