ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کۆماری دۆمینیکان (بە ئینگلیزی: Dominican Republic، بە عەرەبی: جمهورية الدومينيكان) وڵاتێکە دەکەوێتە دوورگەی هیسپانیۆلا لە ئەنتیلی گەورە دوورگەکانی ناوچەی کاریبی. پێنج لەسەر هەشتی ڕۆژهەڵاتی دوورگەکەی داگیرکردووە، کە لەگەڵ هایتی هاوبەشە، ئەمەش وایکردووە هیسپانیۆلا ببێتە یەکێک لە تەنها دوو دوورگەی کاریبی، لەگەڵ سانت مارتن، کە لەلایەن دوو دەوڵەتی سەروەرەوە هاوبەشی پێ کراوە. کۆماری دۆمینیکان دووەم گەورەترین وڵاتە لە ئەنتیل لە ڕووی ڕووبەرەوە (دوای کووبا) بە ڕووبەری ٤٨,٦٧١ کیلۆمەتر چوارگۆشە، و سێیەم گەورەترین وڵاتە لە ڕووی ژمارەی دانیشتووانەوە، بە نزیکەی ١٠.٧ ملیۆن کەس، و نزیکەی ٣.٣ ملیۆن کەسیان لە ناوچەی گەورەی سانتۆ دۆمینگۆ دەژین، کە پایتەختی وڵاتەکەیە و زمانی فەرمی وڵاتەکە ئیسپانییە.
| پایتەخت
و گەورەترین شار
|
سانتۆ دۆمینگۆ |
|---|---|
| زمانە فەرمییەکان | ئیسپانی |
| تیپی نەتەوەیی
(٢٠٢١)
|
|
| حکوومەت | کۆماری یەکگرتووی سەرۆکایەتی |
|
• سەرۆک کۆمار
|
لویس ئەبیندەر |
|
• جێگری سەرۆک کۆمار
|
ڕاکیل پێنا دی ئەنتونا |
| یاسادانان | کۆنگرێس |
| دروستبوون | |
|
• کاپتنی گشتی سانتۆ دۆمینگۆ
|
١٤٩٢-١٧٩٥ |
|
• سانتۆ دۆمینگۆی فەرەنسی
|
١٧٩٥-١٨٠٩ |
|
• داگیرکردنەوەی ئیسپانیا لە سانتۆ دۆمینگۆ
|
١٨٠٩-١٨٢١ |
|
• سەربەخۆیی کاتی
|
١٨٢١-١٨٢٢ |
|
• داگیرکردنی هایتی
|
١٨٢٢-١٨٤٤ |
|
• کۆماری یەکەم
|
١٨٤٤-١٨٦١ |
|
• داگیرکردنی ئیسپانیا
|
١٨٦١-١٨٦٥ |
|
• کۆماری دووەم
|
١٨٦٥-١٩١٦ |
|
• داگیرکردنی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا
|
١٩١٦-١٩٢٤ |
|
• کۆماری سێیەم
|
١٩٢٤-١٩٦٥ |
|
• کۆماری چوارەم
|
١٩٦٦–ئێستا |
| ناوچە | |
|
• گشتی
|
٤٨,٦٧١ کم دوو |
| بەرهەمی ناوخۆیی | ١٠٩.٠٨ ملیار دۆلار |
| دراو | پێسۆی دۆمینیکان |
| کاتی ناوچەی جوگرافی | UTC 4:00 |
| لایەنی لێخوڕین | ڕاست |
| کۆدی پەیوەندیکردن | +1-809، +1-829، +1-849 |
مێژوو
خەڵکی ڕەسەنی تاینۆ پێش هاتنی ئەورووپییەکان لە هیسپانیۆلا نیشتەجێ بوون و دابەشیان کردبوو بەسەر پێنج سەرۆکایەتیدا. کۆمەڵگەیەکی پێشکەوتووی کشتوکاڵی و ڕاوکردنیان بنیاتنابوو، و لە پرۆسەی بوون بە شارستانیەتێکی ڕێکخراودا بوون. هەروەها تاینۆکان لە کووبا، جامایکا، پورتوگال و باهاماسدا نیشتەجێ بوون. دەریاوانی جەنەوی کریستۆڤەر کۆڵۆمبۆس دوورگەکەی دۆزییەوە. کۆلۆنی سانتۆ دۆمینگۆ بووە شوێنی یەکەم نیشتەجێبوونی هەمیشەیی ئەورووپی لە ئەمریکا و یەکەم شوێنی حوکمڕانی کۆلۆنیالیزمی ئیسپانیا لە جیهانی نوێدا. هەروەها دەبێتە شوێنێک بۆ ناساندنی هاوردەکردنی ئەفریقییە کۆیلەکراوەکان بۆ ئەمریکا. لە ساڵی ١٦٩٧ ئیسپانیا دانی بە دەسەڵاتی فەرەنسادا نا بەسەر بەشی ڕۆژاوای دوورگەکەدا، کە لە ساڵی ١٨٠٤ بوو بە دەوڵەتی سەربەخۆی هایتی.
دوای زیاتر لە سێ سەد ساڵ لە دەسەڵاتی ئیسپانیا، گەلی دۆمینیکان لە تشرینی دووەمی ١٨٢١ سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند دۆمینیکانی سەربەخۆ لە شوباتی ١٨٢٢ بە زۆر لەلایەن هایتییەوە داگیر کرا. سەربەخۆیی دوای ٢٢ ساڵ و لە ساڵی ١٨٤٤ هات، ئەمەش دوای سەرکەوتن لە جەنگی سەربەخۆیی دۆمینیکان. لە ماوەی ٧٢ ساڵی داهاتوودا کۆماری دۆمینیکان زیاتر شەڕی ناوخۆی بەخۆوە بینی، هەروەها چەندین داگیرکاری شکستخواردوو لەلایەن دراوسێکەیەوە واتە هایتی.
ئەمریکا لە ١٩١٦ بۆ ١٩٢٤ بەهۆی هەڕەشەکانی نەدانی قەرزە دەرەکییەکان کۆماری دۆمینیکانی داگیرکرد؛ دواتر ماوەی شەش ساڵەی ئارام و خۆشگوزەرانی لە سەردەمی هۆراسیۆ ڤاسکێزدا بەدوای خۆیدا هێنا. لە ساڵی ١٩٣٠ـەوە دیکتاتۆریەتی ڕافایل لیۆنیداس تروخیلۆ حوکمڕانی کرد تا تیرۆرکردنی لە ساڵی ١٩٦١. خوان بۆش لە ساڵی ١٩٦٢ بە سەرۆک هەڵبژێردرا بەڵام لە ساڵی ١٩٦٣ بە کودەتایەکی سەربازی لە پۆستەکەی دوورخرایەوە دەستێوەردان و دواتر دەسەڵاتی تاکڕەوی خواکین بالاگێری بەدوای خۆیدا هێنا. لە ساڵی ١٩٧٨ـەوە کۆماری دۆمینیکان بەرەو دیموکراسی نوێنەرایەتی هەنگاوی نا، و زۆربەی کاتەکانی دوای ساڵی ١٩٩٦ لەلایەن لیۆنێل فێرناندێزەوە سەرکردایەتی کراوە. دانیلۆ مەدینا لە ساڵی ٢٠١٢ شوێنی فێرناندێزی گرتەوە و ٥١%ی دەنگەکانی هەڵبژاردنی بەدەستهێنا بەسەر هیپۆلیتۆ مێخیا. دواتر لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ساڵی ٢٠٢٠دا لویس ئەبیندەر شوێنی گرتەوە دوای ئەوەی لەو ساڵەدا ناڕەزایەتی دژە حکوومەت سەریهەڵدا.
ئابووری
کۆماری دۆمینیکان خاوەنی گەورەترین ئابوورییە (بەپێی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا و بانکی نێودەوڵەتی) لە ناوچەی کاریبی و ئەمریکای ناوەڕاست و حەوتەم گەورەترین ئابوورییە لە ئەمریکای لاتین. لە ساڵانی سەرەتای دووهەزارەکانەوە کۆماری دۆمینیکان خێراترین گەشەی ئابووری لە نیوەگۆی ڕۆژاوادا هەبووە. گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی لە ساڵی ٢٠١٤ و ساڵی ٢٠١٥ گەیشتە ٧.٣ و ٧.٠%، کە بەرزترین ئاستی نیوەگۆی ڕۆژاوایە. لە نیوەی یەکەمی ساڵی ٢٠١٦دا ئابووریی دۆمینیکان بە ڕێژەی ٧.٤% گەشەی کردووە و بەردەوام بووە لە ڕەوتی گەشەی خێرای ئابووری. گەشەی دواتری بەهۆی بیناسازی، بەرهەمهێنان، گەشتیاری و کانگاکانەوە بووە. وڵاتەکە شوێنی سێیەم گەورەترین کانگای زێڕە لە جیهاندا کە کانگای پویبلۆ ڤیێخۆیە. بەهۆی بوونی ئابوورییەکی باش، کۆچی نایاسایی لە هایتیەوە بووەتە هۆی جێی نیگەرانیی حکوومەت. کۆچکردن لە هایتییەوە گرژییەکانی نێوان دۆمینیکان و هایتییەکانی زیادکردووە. کۆماری دۆمینیکان هەروەها شوێنی ١١٤,٠٥٠ کۆچبەری نایاساییە لە ڤەنزوێلا. بەپێی نەتەوە یەکگرتووەکان، وڵاتەکە لەگەڵ ڕەگەزپەرستی سیستماتیکی و جیاکاری لەسەر بنەمای ڕەگەزدا دەجەنگێت، کە زۆربەیان ڕووبەڕووی خەڵکی بە ڕەچەڵەک هایتی دەبنەوە.
کۆماری دۆمینیکان زۆرترین سەردانیکەری ناوچەی کاریبییە. یاریگاکانی گۆڵف بە درێژایی ساڵ شوێنی سەرنجڕاکێشی سەرەکین. وڵاتێکی جوگرافیای هەمەچەشنە، کۆماری دۆمینیکان شوێنی هەردوو بەرزترین لوتکەی شاخی کاریبی و پیکۆ دوارتە، و گەورەترین دەریاچە و نزمترین خاڵ لە کاریبی، دەریاچەی ئێنریکیلۆی هەیە. دوورگەکە تێکڕای پلەی گەرمی ٢٦ پلەی سەدی و جۆراوجۆرییەکی گەورەی کەشوهەوا و بایۆلۆجی هەیە. هەروەها ئەم وڵاتە شوێنی یەکەم کاتدرایی، خانەقا و قەڵایە کە لە ئەمریکا دروستکراوە، دەکەوێتە ناوچەی کۆلۆنیالی سانتۆ دۆمینگۆ، کە شوێنێکی میراتی جیهانییە. بەڵام کۆماری دۆمینیکان زۆر بەرەوڕووی کارەساتی سروشتی دەبێتەوە.
جوگرافیا
کۆماری دۆمینیکان پێنج لەسەر هەشتەمی ڕۆژهەڵاتی هیسپانیۆلا پێکدەهێنێت کە دووەم گەورەترین دوورگەی ئەنتیڵە گەورەکانە و لە باکوورەوە زەریای ئەتڵەسی و لە باشوورەوە دەریای کاریبی هاوسنووریەتی. بە نزیکەیی بە ڕێژەی ٢:١ لەگەڵ هایتی دوورگەکەی هاوبەشە، سنووری باکوور بۆ باشوور لە نێوان هەردوو وڵاتدا ٣٧٦ کیلۆمەترە. لە باکوور و باکووری ڕۆژاوا باهاماس و دوورگەکانی تورک و کایکۆس و لە ڕۆژهەڵاتەوە دەروازەی مۆنا، کۆمۆنوێڵتی ئەمریکا لە پورتوگالە. ڕووبەری وڵاتەکە ٤٨ هەزار و ٤٤٢ کیلۆمەتر دووجایە. بەمەش دەبێتە دووەم گەورەترین وڵات لە ئەنتیل، دوای کووبا. پایتەختی کۆماری دۆمینیکان و گەورەترین شاری سانتۆ دۆمینگۆ لە کەنارەکانی باشووری وڵاتەکەیدایە.
کارگێڕی
کۆماری دۆمینیکان بەسەر ٣١ پارێزگادا دابەشکراوە. سانتۆ دۆمینگۆ پایتەختە و بە ناوچەی نیشتمانی دەستنیشان کراوە. پارێزگاکان دابەش دەکرێن بەسەر شارەوانییەکان کە بەشە لاوەکییە سیاسی و کارگێڕییەکانی ئاستی دووهەمی وڵاتن. سەرۆک کۆمار پارێزگاری ٣١ پارێزگاکە دیاری دەکات. سەرۆک شارەوانییەکان و ئەنجوومەنی شارەوانییەکان ١٢٤ ناوچەی شارەوانی و ناوچەی نیشتمانی بەڕێوەدەبەن. ئەوان لە هەمان کاتدا لەگەڵ نوێنەرانی کۆنگرێس هەڵدەبژێردرێن.
دیمۆگرافیا
ژمارەی دانیشتوانی کۆماری دۆمینیکان لە ساڵی ٢٠٢٢دا ١١،١١٧،٨٧٣ کەس بووە. بە مەزەندەکردن ١٠٢.٣ نێر بۆ هەر ١٠٠ مێ لە ساڵی ٢٠٢٠ دا هەبووە. چڕی دانیشتووان لە ساڵی ٢٠٠٧دا ١٩٢ بۆ هەر کیلۆمەتر دووجا بووە، و ٦٣%ی دانیشتووانەکەی لە ناوچە شارییەکان دەژین. شارە گرنگەکانی بریتین لە سانتیاگۆ دی لۆس کابالێرۆس، ڕۆمانا، سان پێدرۆ دی ماکۆریس، هیگوی، سانفرانسیسکۆ دی ماکۆریس، پۆرتۆ پلاتا، لا ڤێگا.
لەڕووی ئاینییشەوە بەمشێوەیە:
| مەسیحی | ٩٥.٠% |
| بێ ئایین | ٢.٦% |
| ئایینەکانی تر | ٢.٢% |
زمانەکان
دانیشتووانی کۆماری دۆمینیکان زۆربەیان ئیسپانیی زمانن. جۆری ناوخۆیی ئیسپانی پێی دەوترێت ئیسپانی دۆمینیکان کە زۆر لە زمانە ئیسپانییەکانی تری ناوخۆیی دەچێت لە کاریبی و هاوشێوەیی لەگەڵ ئیسپانی ئاسایی هەیە. جگە لەوەش، کاریگەرییەکانی زمانە ئەفریقییەکانی هەیە و وشەی لە زمانە ڕەسەنەکانی کاریبیەوە قەرز کردووە بە تایبەتی بۆ دوورگەی هیسپانیۆلا. قوتابخانەکان لەسەر بنەمای مۆدێلێکی پەروەردەیی ئیسپانی دامەزراون؛ ئینگلیزی و فەرەنسی زمانی بیانیی ناچارین لە هەردوو قوتابخانەی تایبەت و حکوومیدا،. هەرچەندە کوالیتی فێرکردنی زمانە بیانییەکان خراپە. هەندێک لە دامەزراوە پەروەردەییە تایبەتەکان وانەوتنەوە بە زمانەکانی دیکە پێشکەش دەکەن، بەتایبەتی ئیتاڵی، ژاپۆنی و ماندارین.
زمانی کریۆلی هایتی گەورەترین زمانی کەمینەکانە لە کۆماری دۆمینیکان و کۆچبەرانی هایتی و نەوەکانیان قسەی پێدەکەن.
| زمان | گشتی % |
|---|---|
| ئیسپانی | ٩٨.٠٠ |
| فەڕەنسی | ١.١٩ |
| ئینگلیزی | ٠.٥٧ |
| عەرەبی | ٠.٠٩ |
| ئیتاڵی | ٠.٠٣ |
| زمانی تر | ٠.١٢ |
