ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئەو ڤایرۆسانەی دەبنە هۆی شێرپەنجە (بە ئینگلیزی: Viruses that cause cancer، بە عەرەبی: الفيروسات المسببة للسرطان)، جگەرەکێشان و هۆکاری بۆماوەیی نییە کە تەنها مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد بکات، ڕاستییەکە ئەوەیە پزیشک و زاناکان نازانن هۆکاری زۆربەی جۆرەکانی شێرپەنجە چییە. هەندێک ڕەفتارەکانی شێوازی ژیان وەک جگەرەکێشان دەتوانن مەترسییەکانتان زیاد بکەن. هەندێک جار هۆکارە بۆماوەییەکان ڕۆڵیان هەیە، وەک شێرپەنجەی مەمک ئەگەر لە خێزانەکەتدا بوونی هەبێت. وە هەندێک جار لە بارودۆخی دەگمەندا شێرپەنجە دەتوانێت بەهۆی ڤایرۆسێکەوە دەستپێبکات. ڤایرۆسەکان دەتوانن ببنە هۆی هەندێک شێرپەنجە، بەتایبەتی لەو کەسانەی کە ڕەفتارێکی مەترسیداریان هەیە وەک:
- بەکارهێنانی دەرمانی ناو خوێنبەر و هەندێک جۆری دەرزی مەترسیدار
- ئەنجامدانی سێکسی بێ پارێز لەگەڵ چەند کەسێکدا
- هەڵبژاردنی کوتان نەکردن لە دژی هەندێک ڤایرۆس کە پەیوەندییان بە شێرپەنجەوە هەیە.
شێرپەنجە ڤایرۆسە؟
نەخێر. شێرپەنجە لەوانەیە ئەنجامی ڤایرۆسێک بێت کە کۆدی بۆماوەیی دی ئێن ئەی خانەکەت دەگۆڕێت. تەنها ڤایرۆسێک نییە کە بتوانێت شێرپەنجە دروست بکات تەنها ئەو ڤایرۆسانەن کە کاریگەریان لەسەر هەندێک جۆری خانەکانی لەش هەیە.
چۆن ڤایرۆسەکان دەبنە هۆی شێرپەنجە
لێرەدا چۆن ڤایرۆسێک دەتوانێت ببێتە هۆی شێرپەنجە:
- ڤایرۆسێک دەچێتە ناو خانەیەکی تەندروست
- بە DNA ی خانەکەوە دەلکێت و هەوڵدەدات کۆدی بۆماوەیی بگۆڕێت.
- ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی خانەکان ڕەفتارێکی نائاسایی بکەن.
- هەندێک لە خانە نائاساییەکان لە دەرەوەی کۆنتڕۆڵی خانەکان دووبارە دەبنەوە و وەرەمێکی شێرپەنجەیی دروست دەکەن.
زۆربەی ڤایرۆسەکان وەک ئەوانەی دەبنە هۆی سەرمابوون و ئەنفلۆنزا هەرگیز نابنە هۆی شێرپەنجە. ئەو ڤایرۆسانەی کە سییەکان و بۆرییەکانی هەناسەت تووش دەکەن، بۆ نموونە، بۆ ماوەیەکی زۆر لە جەستەتدا نامێننەوە تەنانەت ئەگەر ڤایرۆسەکە بچێتە ناو خانەکانی بۆری هەناسەت و بە DNA ی تۆوە بلکێت، ئەوا سیستەمی بەرگری لەش بە خێرایی لەو خانە هەڵانە ڕزگاری دەبێت. بەڵام خانەکانی ناوچەکانی تری جەستەت وەک جگەر بەو خێراییە تازە نابنەوە. هەوکردن لەو خانانەدا مەترسیدارتر دەبێت.
ئەو ڤایرۆسانەی پەیوەندییان بە شێرپەنجەوە هەیە
چەند ڤایرۆسێک هەن کە پەیوەندییان بە شێرپەنجەوە هەیە بەڵام هەندێکیان زۆر باون کە بریتین لە:
ڤایرۆسی Epstein-Barr (EBV)
ئەم ڤایرۆسە زیاتر بەوە ناسراوە کە دەبێتە هۆی مۆنۆنۆکلیس (mononucleosis). زۆربەی خەڵکی ئەمریکا لە هەندێک کاتدا تووشی ڤایرۆسی EBV دەبن، ئەگەر بەڕاستی نەخۆش بن یان نا. ئی بی ڤی بۆ هەمیشە لە جەستەتدا دەمێنێتەوە، بە گشتی کێشە دروست ناکات. لەگەڵ ئەوەشدا EBV هەندێک جار دەتوانێت جۆرێک لە لیمفۆما دروست بکات، شێرپەنجەی سیستەمی لیمفەکان ناسراوە. لە کاتێکدا هیچ ڤاکسینێک نییە بۆ ڤایرۆسی EBV، دەتوانیت بەرکەوتنت سنووردار بکەیت بە هاوبەشکردنی کەلوپەلی کەسی وەک خواردن، خواردنەوە یان ماچکردنی کەسێک کە تووشی ڤایرۆسەکە بووە.
هەوکردنی جگەر جۆری B و C
ئەم ڤایرۆسانە لە ڕێگەی بەرکەوتن لەگەڵ خوێنی تووشبوو و ئەنجامدانی سێکس لەگەڵ کەسێک کە تووش بووە بڵاودەبنەوە. ئەو کەسانەی ئەم ڤایرۆسانەیان هەیە هەوکردنی جگەریان هەیە. ئەگەر هەوکردنەکە ماوەیەکی زۆر بخایەنێت، دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە جگەر بۆ هەمیشە کە پێی دەوترێت سیرۆزیس. نەخۆشی سیرۆزی دەبێتە هۆی شێرپەنجەی جگەر. لە کاتێکدا دەرمان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ڕزگاربوون لە ئاوسانی جگەری جۆری C، دەرمان بۆ ئاوسانی جگەری جۆری B چارەسەری ناکات. دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی ئەگەری تێکچوونی جگەر و شێرپەنجەی جگەر. ڤاکسینێک بۆ ئاوسانی جگەری جۆری B بوونی هەیە.
ڤایرۆسی هێرپسی مرۆڤ (HHV-8)
ئەم ڤایرۆسە زیاتر لە ڕێگەی لیکەوە بڵاودەبێتەوە، بەڵام ڕەنگە لە ڕێگەی بەرکەوتنی سێکسی یان خوێنیشەوە بڵاوبێتەوە. لە کاتێکدا لە زۆربەی ئەو کەسانەی کە تووشبوون نیشانەیان نییە. ئەنجامدانی سێکسی سەلامەت بە بەکارهێنانی کۆندۆم و سنووردارکردنی ژمارەی هاوبەشە سێکسییەکانت دەتوانێت ئەگەری تووشبوونت بە ڤایرۆسی هێرپس کەمبکاتەوە.
ڤایرۆسی بەرگری مرۆڤ (HIV)
ئایدز لە ڕێگەی بەرکەوتن بە خوێنی تووشبوو و سێکسکردن لەگەڵ کەسێکی تووشبوو بڵاودەبێتەوە. لە کاتێکدا کە بە هۆکاری ئایدز ناسراوە، ئایدز خڕۆکە سپییەکانی خوێن تووش دەکات و سیستەمی بەرگریت لاواز دەکات. ئەمەش مەترسی تووشبوون بە هەموو جۆرە نەخۆشییەک زیاد دەکات، لەوانە شێرپەنجە. ئایدز پەیوەندی هەیە بە لیمفۆما، شێرپەنجەی سەر و مل و شێرپەنجەی کۆم. ڕێگا هەیە بۆ سنووردارکردنی ئەگەری تووشبوونت بە ئایدز. لە کاتی سێکسدا کۆندۆم بەکاربهێنە و ئەو دەرزی هاوبەشی پێمەکەن لە گەڵ کەسانی تر. هەروەها دەرمانی خۆپاراستن لە ئایدز بەکاربهێنن.
ڤایرۆسی پاپیلۆمای مرۆڤ (HPV)
ئەم ڤایرۆسە دەتوانێت پێستت یان پەردەی مەمکت تووش بکات. هەندێک جار دەبێتە هۆی شێواندنی ئەندامی زاوزێ. ئێچ پی ڤی لە ڕێگەی چالاکی سێکسییەوە دەگوازرێتەوە و زۆربەی ئەو کەسانەی کە لە ڕووی سێکسییەوە چالاکن بەلایەنی کەمەوە یەک نەخۆشی ئێچ پی ڤییان هەیە لە ماوەی ژیانیاندا. زۆرجار سیستەمی بەرگریت لە هەوکردنەکە ڕزگار دەبێت، بەڵام هەندێک جار ئێچ پی ڤی دەبێتە هۆی شێرپەنجەی مەمک. هەروەها دەتوانێت ببێتە هۆی شێرپەنجەی سەر و مل، شێرپەنجەی قوڕگ. ڤاکسینی ئێچ پی ڤی بەردەستن و کاریگەرن و پێویستە لەگەڵ پزیشکی پسپۆڕ ڕاوێژ بکەیت بۆ ئەوەی بزانیت ئایا تۆ دەتوانیت وەریبگریت یاخود نا.
چۆنیەتی خۆپاراستن
باشترین ڕێگا بۆ خۆپاراستن لە شێرپەنجە کە بەهۆی ڤایرۆسەوە دروست دەبێت ئەوەیە خۆت لە تووشبوون بە ڤایرۆسەکە بپارێزیت. ئەمە خۆ بەدوورگرتن لە هەڵسوکەوتی مەترسی بەرز دەگرێتەوە وەک سێکسێکی پارێزراو و هاوبەشنەکردنی دەرزی. گرنگە وەرگرتنی ڤاکسینی گونجاو، ڤاکسینەکان بۆ هەوکردنی جگەری B و HPV بەردەستن. ئەم ڤاکسینانە دەتوانن بە شێوەیەکی بەرچاو مەترسی تووشبوونت کەم بکەنەوە، بۆیە بەڕاستی کاریگەری لەسەر مەترسی شێرپەنجەکەت هەیە. هەرچەندە هیچ ڤاکسینێک بۆ هەوکردنی جگەری جۆری C و ئایدز نییە، بەڵام ئێستا دەرمان هەیە کە دەتوانێت بڕی ڤایرۆسەکە لە جەستەتدا کەم بکاتەوە ئەگەر تووشی نەخۆشییەکە ببیت.
