ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کاریگەری جینات لەسەر کەسایەتی، ئایا سیفەتی کەسایەتی بۆماوەییە؟ (بە ئینگلیزی: The effect of genetics on personality is it genetic؟، بە عەرەبی: تأثير الوراثة على الشخصية: هل هي وراثية؟) تایبەتمەندی و سیفەتەکانی کەسایەتی یارمەتیمان دەدەن تا ئێمە بکەن بە تاکێکی بێهاوتا، بەڵام هەموو کەس هاوڕا نین لەسەر ئەوەی چەند سیفەتی جیاواز هەیە یان چ هۆکارێک بەشدارن لەم سیفەتانە. پرسیارە گرنگەکە لێرەدا ئەوەیە ئایا کەسایەتی بۆماوەییە یاخود هۆکارە ژینگەییەکان زیاتر ڕۆڵیان هەیە لەکەسایەتی.
هەردوو بۆماوەیی و ژینگە ڕۆڵیان هەیە لە پەرەسەندنی کەسایەتیدا، هەرچەندە ئەو ئاستە دیاریکراوەی کە هەر یەکێکیان ڕۆڵی هەیە زۆرجار پشت دەبەستێت بە سیفاتی کەسایەتی دیاریکراو.
سیفەتەکانی کەسایەتی چین؟
خەسڵەتەکان بە شێوەیەکی ئاسایی پێناسە دەکرێن وەک ئەو تایبەتمەندییە جیاوازانەی کە کەسایەتی تاکەکەس پێکدەهێنن. تایبەتمەندییەکانی کەسایەتی شێوازێکی تا ڕادەیەک جێگیرن لە بیرکردنەوە، هەستەکان و کردارەکان کە خەڵک وەک تاک جیا دەکاتەوە.
بیردۆزی تایبەتمەندی پێشنیاری ئەوە دەکات کە کەسایەتییەکانمان لە چەندین تایبەتمەندی جیاواز پێکهاتوون. بۆ نموونە، ئێکسترۆڤێرشن (Extroversion) ڕەهەندێکی کەسایەتییە کە باس لە چۆنیەتی کارلێککردنی خەڵک لەگەڵ جیهان دەکات. هەندێک کەس زۆر گۆڕاون و کراوەن بۆ نموونە، لە کاتێکدا هەندێکی تر زیاتر گۆشەگیر و پارێزراون.
لە ڕابردوودا، باوەڕ وابوو کە تایبەتمەندییەکانی کەسایەتی زۆر کەم گۆڕاوە بە درێژایی ژیان. هەندێک لێکۆڵینەوەی درێژخایەن ئەوەیان ئاشکرا کردووە کە تایبەتمەندییەکان لەوە ئاڵۆزترن کە پێشتر باوەڕی پێدەکرا و هەندێک گۆڕانکاری کەسایەتی دەکرێت بگۆڕێن و گۆڕاون بە تێپەڕبوونی کات.
ئایا کەسایەتی بۆماوەییە یان ژینگەیی؟
چی زیاتر گرنگە کاتێک دێتە سەر کەسایەتی، سروشت یان پەروەردە؟ دی ئێن ئەیەکەت تا چەند کاریگەری لەسەر کەسایەتیت هەیە؟ توێژەران چەندین دەیەیان بەسەر بردووە لە لێکۆڵینەوە لە خێزان و دوانەکان و منداڵە لەخۆگیراوەکان و خێزانە بەخێوکراوەکان بۆ ئەوەی باشتر تێبگەن کە تا چەند کەسایەتی بۆماوەییە و چەندە ژینگەییە.
هەردوو سروشت و بەخێوکردن دەتوانن ڕۆڵ بگێڕن لە کەسایەتیدا، هەرچەندە توێژینەوەی گەورە لەسەر دوانەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە پێکهاتەیەکی بۆماوەیی بەهێز هەیە.
لە کاتێکدا پلەی تەواوەتی دەگۆڕێت بەپێی سیفات و تایبەتمەندییەکە، بەڵام بۆماوەیی کاریگەری لەسەر کەسایەتی هەیە.
لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن کە کەسایەتی مرۆڤ لە نزیکەی ٣٠% بۆ ٦٠% میراتە.
ئەمە بەو مانایە نییە کە ژینگە ڕۆڵی نییە لە دروستکردنی کەسایەتیدا. تایبەتمەندییەکانی کەسایەتی ئاڵۆزن و توێژینەوەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە هۆکارە بۆماوەیی و ژینگەییەکان خەسڵەتەکان پێکدەهێنن. ئەم دوو هێزە بە شێوەی جۆراوجۆر کارلێک دەکەن بۆ پێکهێنانی کەسایەتی تاکەکەسیمان.
یەکێک لە بەناوبانگترین لێکۆڵینەوە درێژخایەنەکان کە سەیری بۆماوەیی تایبەتمەندییەکانی کەسایەتی دەکات، لێکۆڵینەوەی مینیسۆتایە لەسەر دوانە جیاکراوەکان (Minnesota Study of Twins Reared Apart)، ماوەیەکی زۆرە وەک بەڵگەیەک ئاماژەی پێکراوە کە سیفاتەکان بە شێوەیەکی سەرەکی بە میرات وەرگیراون. لەگەڵ ئەوەشدا، یەکێک لە ڕەخنەکانی ئەم دواییانە ئەنجامەکانی خستە ژێر پرسیار بە تێبینی کردنی ئەوەی کە زانیاری گرنگ دەربارەی گروپی کۆنترۆڵ لە بڵاوکردنەوەکە دوورخراوەتەوە.
توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠١٨ کە لە گۆڤاری Molecular Psychiatry بڵاوکراوەتەوە گەیشتووەتە ئەو ئەنجامەی کە کارلێککردنی نێوان زیاتر لە ٧٠٠ بۆهێڵ کاریگەرییەکی زیاتری هەیە لەسەر هەندێک تایبەتمەندی کەسایەتی وەک لە کاریگەرییە کولتووری و ژینگەییەکان.
ئایا خەڵک بە سیفاتی کەسایەتی دیاریکراوەوە لە دایک دەبن؟
کەسایەتییەکان لەگەل لەدایکبوونن یان دروستکراون؟ ئەو ڕاستییەی کە منداڵان تایبەتمەندی کەسایەتی پیشان دەدەن لە منداڵیدا پێشنیاری ئەوە دەکات کە بۆماوەیی ڕۆڵێک دەگێڕێت، بەڵام گۆڕانکاری لە کەسایەتیدا بە تێپەڕبوونی کات ئاماژە بە کاریگەری بەخێوکەریش دەکات.
منداڵان نیشانەی سەرەتایی کەسایەتی خۆیان نیشان دەدەن لە شێوەی هەستکردن، کە مەزەندە دەکرێت بە ٢٠% بۆ ٦٠% بەهۆی بۆماوەییەوە بێت. منداڵ بە شێوەیەکی گشتی یەکێک لە سێ سروشتی بنەڕەتییان هەیە: ئاسان، سەخت، یان هێواش بۆ زیادبوون.
بەڵام تا چەند سروشتی منداڵی کاریگەری لەسەر کەسایەتی دواتری هەیە؟ سروشتی بنەڕەتی منداڵ گرنگە بۆ دیاریکردنی چۆنیەتی کارلێککردنی لەگەڵ ژینگەکەی. لەبەر ئەوە، ئەم کارلێکە جیاوازانە بەشداری ئەزموونی جیاواز دەکەن.
لە کاتێکدا هەست و ڕەفتار کاریگەرییان لەسەر کەسایەتی هەیە، ئەوان وەک یەک نین و دەکرێت تەواو جیاواز بن. ڕەفتارەکان کاریگەرییان لەسەر چۆنیەتی ڕەفتار و چۆنیەتی کارلێککردن لەگەڵ ژینگەکەدا هەیە. لە لایەکی ترەوە، کەسایەتی باوەڕ، بیرکردنەوە، خاسییەتەکان، تایبەتمەندی و هەڵسوکەوتەکان دەگرێتەوە کە لەگەڵ تەمەندا گەشە دەکەن.
سروشتی مرۆڤ ئەو تایبەتمەندییە بنەڕەتییانە دەگرێتەوە کە بە زۆری لەگەڵی لەدایک دەبیت. ئەوە هەستێکە کە کاریگەری لەسەر چۆنیەتی هەڵسوکەوت و کارلێکە کۆمەڵایەتییەکان و چۆنیەتی وەڵامدانەوەی ژینگە دەکات. ئەم جۆرە ئەزموونانە ڕۆڵیان هەیە لە دروستکردنی کەسایەتی.
جۆرەکانی سیفاتەکان
چی دەڵێیت ئەگەر کەسێک داوای لە تۆ کرد کە لیستی ئەو سیفاتانە بکەیت کە بە باشترین شێوە وەسفی تۆ دەکەن؟ لەوانەیە چەندین سیفاتی جۆراوجۆری خۆت لاببەیت وەک توندوتیژی، سیاسەت، شەرمەزاری، دەرچوون.
یان ئەگەر لیستێک لە هەموو سیفاتەکانی کەسایەتی دروست بکەیت، لەوانەیە سەدان یان تەنانەت هەزاران زاراوەی جیاواز لەخۆ بگرێت کە بەکاردێت بۆ وەسفکردنی لایەنە جیاوازەکانی کەسایەتی.
دەروونناس گۆردۆن ئەلپۆرت جارێک لیستێکی سیفاتی کەسایەتی دروستکردووە کە زیاتر لە چوار هەزار زاراوەی تێدابوو.
پرسیاری ئەوەی کە چەند تایبەتمەندی کەسایەتی هەیە بە درێژایی زۆربەی مێژووی دەروونناسی بابەتی مشتومڕ بووە، بەڵام زۆرێک لە دەروونناسان ئەمڕۆ پشت بەوە دەبەستن کە بە پێنج مۆدێلی کەسایەتییە گەورەکە ناسراوە.
بەپێی مۆدێلی گەورە، کەسایەتی لە پێنج ڕەهەندی فراوان پێکهاتووە. کەسایەتییە تاکەکان لەوانەیە بەرز، نزم بن، یان لە شوێنێک لە نێوانیاندا لەسەر هەر یەکێک لە پێنج تایبەتمەندییە سەرەکییەکە.
بەڵگەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەم پێنج تایبەتمەندییە گەورەیە تا ئاستێکی دیاریکراو میراتیان هەیە. ئەو پێنج تایبەتمەندییەی کە کەسایەتی پێکدەهێنن و کاریگەرییان لەسەر بۆماوەیی هەیە بریتین لە کراوەیی openness، ویژدان conscientiousness، لادان extroversion، ڕازیبوون agreeableness و دەمارگیری neuroticism، کە هەندێک جار بە کورتکراوەی ئۆشن (OCEAN) ئاماژەی پێدەکرێت.
- کراوەیی: داهێنەر، کراوە بۆ تاقیکردنەوەی شتی نوێ، دڵخۆش بە بیرکردنەوە دەربارەی چەمکە ئەبستراکتەکان.
- ویژدان: ئاستی بەرزی بیرکردنەوە، کۆنترۆڵی هاندەری باش، و هەڵسوکەوتی ئامانجی ئاڕاستەکراو.
- لادان: کۆمەڵایەتی، قسەکردن، پشتڕاستکردنەوە، و دەرچوون.
- ڕازیبوون: متمانە، خۆنەویستی، میهرەبانی، خۆشەویستی و هەڵسوکەوتە کۆمەڵایەتیەکانی تر.
- دەمارگیری: دڵتەنگی، دڵەڕاوکێ، ناسەقامگیری هەستی، نیگەرانی دەربارەی زۆر شتی جیاواز.
زۆربەی ئەو سیفات و تایبەتمەندییانەی کە دەتوانیت بەکاری بهێنیت بۆ وەسفکردنی کەسایەتی خۆت دەکەوێتە ژێر یەکێک لەو ناونیشانە فراوانانەوە. تایبەتمەندییەکانی کەسایەتی وەک شەرمنی، دەرچوون، دۆستایەتی، و کۆمەڵایەتی لایەنەکانی لادانن، لە کاتێکدا تایبەتمەندییەکانی وەک جۆرێک لو بیرکردنەوە، ڕێکخراوەیی، و ئارەزوومەندانە بەشێکن لە شەبەنگی ویژدان.
لێکۆڵینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە بۆماوەیی نزیکەی ٤٠% بۆ ٦٠%ی پێنج تایبەتمەندی کەسایەتی گەورە ڕوون دەکاتەوە بە جیاوازییەوە.
هەر یەکێک لەم پێنج تایبەتمەندییە نیشانەی بەردەوامییە. هەندێک کەس لە هەندێک تایبەتمەندی کەمن و لە هەندێکی تردا بەرزن. لە ڕاستیدا، زۆرێک لە خەڵک لە ناوەڕاستی زۆرێک یان زۆربەی ئەم تایبەتمەندییانەدان.
گۆڕانی سیفەتی کەسایەتی
کاتێک دێتە سەر هەندێک لە تایبەتمەندییە زاڵە فراوانەکان، گۆڕانکاری بە شێوەیەکی سەخت دەبێت. کاتێک ڕوودەدات، ئەم گۆڕانکارییانە زۆر بە وردی دەردەکەون.
کەسێکی زۆر لادەر (ئەوانەی زۆر دەچنە جوڵۆکن)، بۆ نموونە، لەوانەیە بە تێپەڕبوونی کات کەمێک پارێزراوتر بێن. ئەمە بەو مانایە نییە کە ئەوان دەبن بە گۆشەگیر. ئەمەش بەو مانایە دێت کە گۆڕانکارییەکی ورد ڕوویداوە و گۆڕانکارییەکی کەم ڕوویداوە. ئەو کەسە هێشتا لە دەرەوە و کۆمەڵایەتییە، بەڵام لەوانەیە بزانن کە چێژ لە تەنیایی یان ڕێکخستنی بێدەنگی زیاتر دەبینن لە هەندێک کاتدا. توێژینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە خەڵک لەگەڵ گەورەبووندا زیاتر تووشی گۆشەگیری دەبن.
لە هەردوو نموونەکەدا، تایبەتمەندی کەسایەتی سەرەکی تاکەکەس بە تەواوی نەگۆڕاوە. لەبری ئەوە، گۆڕانکارییەکان بە تێپەڕبوونی کات، زۆرجار ئەنجامی ئەزموونەکان، بوونەتە هۆی گۆڕانکارییەکی ورد لەم تایبەتمەندییە ناوەندییانە.
بنەمای سیفاتەکانی کەسایەتی
هەروەها توێژەران پێشنیاری ئەوەیان کردووە کە ژمارەیەک بنەمای سەرەکی لە لێکۆڵینەوەکانی کەسایەتییەوە سەرچاوەیان گرتووە.
بنەمای گەشەپێدانی ناسنامە: خەڵکی ناسنامەیەکی بەهێزتر گەشە پێدەکەن لەگەڵ تەمەن و پێگەیشتندا پابەندبوونێکی زیاتر دەهێنن بۆ پاراستنی ئەم هەستی خودە. لە ماوەی تەمەنی گەنجیدا، خەڵک هێشتا بەدوای ڕۆڵ و ناسنامەی جیاوازدا دەگەڕێن. کاتێک خەڵک پیر دەبن، هەست بە دڵسۆزییەکی بەهێزتر دەکەن بۆ ئەو ناسنامەیەی کە بە درێژایی ژیانیان دروستیان کردووە.
بنەمای پێگەیشتن: خەڵک زیاتر ڕازی دەبن، لە ڕووی هەستییەوە جێگیر دەبن، و لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە زاڵ دەبن کاتێک گەورەتر دەبن.
بنەمای گونجۆگی: لە کاتێکدا تایبەتمەندییەکانی کەسایەتی جێگیرن، بەڵام لە بەرددا دانەنرێن واتا ئەگەری گۆڕینیان هەیە. لە هەر قۆناغێکی ژیاندا کاریگەری ژینگە دەکرێت کاریگەری دروست بکات.
بنەمای بەردەوامی ڕۆڵ: ڕۆڵی بەردەوام لە ژیاندا ڕۆڵێک دەبینێت لە پاراستنی سەقامگیری کەسایەتی، بەڵام تایبەتمەندییەکانی کەسایەتی دەتوانن بە درێژایی ژیان بگۆڕێن. کەسایەتی لەگەڵ تەمەندا تا ڕادەیەک دەگۆڕێت، چونکە خەڵک ناسنامەیەکی بەهێزتریان هەیە و لە ڕووی هەستییەوە جێگیرتر دەبن.
لە کاتێکدا توێژینەوەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە بۆماوەیی ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە کەسایەتیدا، بەڵام گرنگە ئەوە بزانرێت کە هۆکارەکانی تریش کاریگەرییان هەیە. لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، ژینگە کاریگەری لەسەر دەربڕینی بۆهێڵەکان هەیە. کەسایەتی وادەردەکەوێت کە زۆر جێگیر بێت، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە کە لە بەرددا هەڵکەوتووە. لەبری ئەوە، هەندێک هۆکار، لەوانە تەمەن و ناسنامە، کاریگەری لەسەر چۆنیەتی گۆڕانکاری کەسایەتی و گۆڕانکاری بە تێپەڕبوونی کات دەکەن.
چەند ڕاستییەکی سەرنجڕاکێش دەربارەی بۆهێڵەکان و تایبەتمەندییەکانی کەسایەتی:
- بۆماوەیی ڕۆڵی ٣٤% بۆ ٤٧% ی هەیە لە جیاوازی هاوسۆزیدا.
- ڕێژەی بەشداری باوانی لە سەرۆکایەتییەکاندا بە نزیکەی ٢٤% هەژمارکراوە.
- لە سەدا ٤٢ی مەیلی بوون بە بازرگان بۆماوەییە.
- ٢٠%ی جیاوازی لە بەدەستهێنانی خوێندن بۆماوەییە.
- ٦٧%ی گۆڕانی تایبەتمەندی تووڕەیی پەیوەندی هەیە بە گۆڕانی بۆماوەییەوە.
- ٣٣% جیاوازی لە ڕەزامەندی ژیان بەهۆی جیاوازی بۆماوەییەوە ڕوونکراوەتەوە.
هەموو تایبەتمەندییەکانی کەسایەتی بۆماوەیی تا ئاستێکی دیاریکراون (لێکۆڵینەوەکانی ئێستا مەزەندەی ئەوە دەکەن کە نزیکەی ٣٠ بۆ ٦٠ %ی کەسایەتییەکان بۆماوەیین). ڕێژەی بۆماوەیی پشت دەبەستێت بەو ئاستەی کە ئەم تایبەتمەندییانە لەژێر جیاوازی ئەو پڕۆتینانەدان کە لەلایەن بۆهێلەکانەوە کۆدکراون.
