ناوه‌ڕۆك
ناساندن
شەمسی تەبرێزی (بە ئینگلیزی: Shams al-Din Tabrizi، بە عەرەبی: شمس تبریزی) شەمسەدین محەمەد بن عەلی بن مەلیک یان شەمسەدین تەبریزی (بە واتای "خۆری باوەڕ لە تەبریزەوە") سۆفییەکی فارسی بوو کە بە پەیوەندییە ڕۆحییە چڕەکەی لەگەڵ مەولانا جەلالەدین ڕومی ناسراوە.
سەرەتای ژیان و خێزانی
شەمس لە ساڵی ١١٨٠ لە تەبرێز (ئێرانی ئێستا) لە دایک بووە. تەبرێز لەنێو سۆفییەکاندا بەناوبانگ بوو و زۆرێک لە سۆفییە گەورەکانی وەک حەزرەتی ئەحمەدی غەزالی، حەزرەتی نەجمەدین کوبرا و ئەبو نەجیب سوهوەردی ماوەیەکیان لەوێ بەسەر بردووە لە ماوەی ساڵانی سەرەتای ژیانیاندا، دەگوترێت کە وەک گروپێکی حەفتا پیرۆز لە تەبرێز دەژیان.
لە تەمەنێکی بچووکەوە بەهرەی ڕۆحی پێدراوە و دایک و باوکی لێی تێنەگەشتوون. باوکی پیاوێکی باشی سروشتێکی بەخشندە بوو، هەرچەندە لەسەر ڕێگای ڕۆحی نەبوو، بۆیە حەزرەتی شەمس نەیتوانی بینینە نادیارییەکانی بۆ ئاشکرا بکات. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە شەمس هەست بە جیابوونەوە لە باوکی و ئەوانی دیکە بکات چونکە نەیدەتوانی هەستی ڕۆحی خۆی بۆ ئەوانەی دەوروبەری ڕوون بکاتەوە.
ئاستی خوێندنی
شەمس شافیعی بوو و بە شێوەیەکی فراوان فیقهی ئیسلامی خوێندووە. یەکێک لە پێنج دەقە یاساییە گەورەکەی شافیعی کە بە تایبەتی ئاماژەی پێکردبوو، ئەلتەنبیح فیل فیق ئەلشەفیعی بوو کە لەلایەن ئەبو ئیسحاق شیرازی (د. ١٠٨٣) نووسراوە، کە یەکێکە لە یاسادانەرە سەرەکییەکانی شافیعی سەدەی یازدەهەم و یەکێک بوو لە یەکەمین مامۆستایانی کۆلێژی بەناوبانگی بەغدا.
ئەو هەمیشە پاڵپشتی لێکۆڵینەوەی زانستیی ئایینی دەکرد و حەزی لەو کەسانە نەبوو کە شانازییان بە ڕێگای ڕۆحییەوە دەکرد. شەمسی تەبرێزی زۆر خوێندەوار بوو، هەرچەندە ئەم ڕاستییەی لە زانایانی ئایینی شاردەوە تا ئەو ئاستەی کە هاوڕێکانی سەرلێشێواوبوون دەربارەی ئەوەی کە ئایا خۆی بە فەقیە دادەنێت یان فەقیر.
مەولانا جەلالەدین ڕومی وەسفی شەمسی کرد بەوەی کە لە زانیارییەکانی دەربارەی کیمیا و ئەستێرەناسی و گەوردوونناسی و لۆژیک و ئایینزانی و فەلسەفەدا بێ ڕکابەر بووە، هەرچەندە ئەم ڕاستییەی لەگەڵ خەڵکی ئاینیدا شاردۆتەوە. سوڵتان وەلید، کوڕی مەولانا جەلالەدین ڕومی، بە "پیاوێکی فێربوون و دانایی و قسەکردن و ئاوازدانان" وەسفی شەمسی تەبرێزی دەکات.
مامۆستای ڕۆحی و ڕێکخستن
لە ماوەی منداڵیدا، شەمس مامۆستایەکی ڕۆحی هەبوو، شێخ ئەبوبەکر سەلیبافی تەبرێز کە بە پیر-سەلەبافیش ناسراوە. شێخ سەلیباف شوێنی سۆفی خۆی هەبووە لە ناوچەی چاراندابی تەبرێز، لە ڕۆژئاوای پەرستگای ئیمام حەفادە (د. ١١٧٥).
لەبەر ئەوە دەتوانرێت وەک سۆفییەکی ئووەیسی وەسف بکرێت، کە ناونراوە بە ناوی پیرۆزی مەزن ئووەیس قەرنی، کە سەرەڕای ئەوەی هەرگیز پێغەمبەری پیرۆزی محەمەدی (ﷺ) نەبینیبوو لە ڕووی جەستەییەوە، بەڵام بە تەواوی ئاگاداری بوونی ڕۆحی بوو لە هەموو کاتەکانی ژیانیدا. دوای ڕاهێنان لەگەڵ سەلیباف بۆ ماوەیەک، ئەو بەخێرایی زۆر باش بووە و دەیویست تەواوی زیاتر بەدەست بهێنێت، بۆیە گەشتێکی کرد بۆ گەڕان بەدوای پیرۆزەکان و پیاوە پیرۆزەکان (عەبد و ئەقتاب).
گەشتەکەی
دوای جێهێشتنی تەبریز، شەمس بە چەندین شوێنی جیاوازدا گەشتی کرد لەوانە بەغدا، دیمەشق، حەلەب، کایسیری، ئاکسارەی، سیڤاس، ئەرزەرۆم و ئەرزینکان. تەبرێزی لە خەڵکەکە خۆی دەشاردەوە و بەردەوام هەوڵی پاراستنی موعجیزە و نهێنییەکانی دەدا. لە جیاتی ئەوەی لە خانووەکانی سۆفیدا بێت، کە میوانداری بەخۆڕایی دابین دەکات، شەمس وەک بازرگان کاری دەکرد و جلوبەرگی لەبەر دەکرد و بەم شێوەیە لە خانووەکاندا دەمایەوە، کە دەبوو پارەیان لە بەرامبەردا بدات.
لە هەر میوانخانەیەکدا کە دەمایەوە، قفڵێکی گەورەی لەسەر دەرگاکەی دادەنا، هەرچەندە لەناو خودی ژوورەکەدا هیچ شتێک نەبوو جگە لە قەنەفەیەکی کاڵ. هەرچەندە زۆر کەم دەیخوارد و زۆرجار بۆ چەند ڕۆژێک بەبێ خواردن دەمایەوە، بەڵام هێشتا پێویستی بە سەرچاوەیەکی داهات هەبوو بۆ دابینکردنی خەرجییەکانی لە کاتی گەشتەکانیدا. بۆیە هەڵدەسا بە فێرکردنی منداڵان کە چۆن قورئان بخوێننەوە و تەنانەت ڕێگایەکیشی بۆ فێرکردنی تەواوی قورئان لە ماوەی سێ مانگدا پەرەپێدا.
بەم جۆرە بۆ ماوەیەکی زۆر لە یەک شوێندا نەدەمایەوە، تەبرێزی پارەی دەست دەکەوت بە بە بەستنی بۆینباخ بۆ گەشتیاران. لەو کاتەی کە لە ئێرزینکان بوو، هەوڵیدا کاری بیناسازی بکات، وەک ئەوەی لە گەنجییەکەیدا کردبووی، بەڵام بەهۆی نەریتە سادەکانی خواردن و لاوازییەکەی، کەس نەیدەتوانی بەکرێی بگرێت. حەزرەتی شەمس، وەک زۆرێک لە سۆفییەکان، بەم شێوەیە دیار بوو زۆر دژی کرداری پاڕانەوە بوو.
شەمس زۆربەی ژیانی لە گەشتدا بەسەر بردووە لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر و گوێگرتن لە وانەکانی مامۆستا بەناوبانگەکان، کە زۆربەیان لە ڕوویەکەوە نائومێد بوون.
دیداری لەگەڵ مەولانا جەلالەدینی ڕۆمی
لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ١٢٤٤، شەمس گەیشتە کۆنیا (تورکیای ئێستا). بەگوێرەی نەریتی مەولەوی، تەمەنی زیاتر لە شەست ساڵ بوو کاتێک گەیشتە شارەکە. کە لەوێ مەولانا جەلالەدین ڕومی بینی. ئەم ناوچەیە زۆرجار خاڵی کۆبوونەوە بوو بۆ کەسایەتییە دیارەکانی شارەکە لەو کاتەدا.
جیاوازە ئەوەی کە لە یەکەم کۆبوونەوەی نێوان ئەو دوو کەسەدا ڕوویداوە، بەڵام ئەوە ئەزموونێکی تەواو جیاواز بووە بۆ مەولانای ڕۆمی. ئەو ئاماژە بەوە دەکات کە هەرچەندە لە یەکەم دیداریاندا لەگەڵ مەولانای ڕۆمی تایبەتمەندییەکی تایبەتی هەبوو، بەڵام هەستی کرد کە هێشتا نەگەیشتووەتە ئاستێکی پێگەیشتووی ڕۆحی کە ڕێگەی پێبدات بە شێوەیەکی باش پێشوازی لە شەمس بکات. دوای ١٦ ساڵ چاوەڕوانی، هەستی کرد کە ئەرکی ئەوەیە مەولانای ڕومی ئازاد بکات بۆ ئەوەی گەورەیی ڕۆحی خۆی بکاتەوە.
پەیوەندی لەگەڵ مەولانا
پەیوەندییەکەی شەمس لەگەڵ مەولانا تایبەت بوو بە مانایەک کە پەیوەندییەکی نەریتی مامۆستا و قوتابی نەبوو. مەولانا پێشتر فێرکەر و مامۆستایەکی سەرکەوتوو بوو لە مافی خۆیدا، لەگەڵ شوێنکەوتووی خۆی. سەرەڕای دوودڵییەکەی لە هەڵسوکەوتکردن بە شێوەی شێخ، مەولانا جەلالەدین ڕۆمی ڕێزێکی زۆری بۆ شەمسی داناوە.
مەولانا کارەکانی ئەوانی تر دەخوێندەوە بۆ ڕێنمایی و ئیلهام. لەگەڵ ئەوەشدا، شەمس بە مەولانای وت کە پێویستە تەسووف (سۆفیزم) ڕاهێنان بکرێت لەجیاتی ئەوەی تەنها لێکۆڵینەوەی لەسەر بکرێت "دەیویست لە ڕێگەی فێربوونەوە بیدۆزێتەوە." بەڵام پێویستی بە ڕۆیشتن و ئەنجامدان هەبوو." (مەقالەی ١٢٨).
چوونی حەزرەتی شەمس بۆ سووریا
دیارنەمانی لەناکاو و تەواوی مەولانا تووڕەیی لەنێو فێرخواز و قوتابییەکانیدا دروست کرد، هەندێکیان زۆر ڕەخنەیان لە شەمس گرت و تەنانەت هەڕەشەیان لێکرد. ئەوان باوەڕیان وابوو کە شەمس بازنە ڕۆحییەکەیان وێران کردووە و بەمەش ڕێگری لێکردوون لە گوێگرتن لە وتارەکانی مەولانا.
هەربۆیە شەمسی لە ئازاری ١٢٤٦ کۆنیای بەجێهێشت و بەبێ ئاگادارکردنەوە چوو بۆ سووریا. دوای ئەوەی کە ڕۆیشت، مەولانا زۆر خەمبار بوو، خۆی دوور خستەوە زیاتر لەوەی لەگەڵ فێرخواز و قوتابییەکانیدا بەشدار بێت، بێ ئەوەی هیچ گومانێکی هەبێت.
چەند مانگێک دواتر هەواڵی ئەوە گەیشت کە شەمس لە دیمەشق بینراوە و نامەیەکی بۆ نێردراوە و داوای لێبوردنی لێکردووە لە هەڵسوکەوتی ئەو قوتابییانە. سوڵتان ولاد و تیمێکی گەڕان نێردران بۆ دیمەشق بۆ ئەوەی بانگهێشتی بکەن و لە نیسانی ١٢٤٧ گەڕایەوە. لە ماوەی گەڕانەوەیدا، ئەو بانگهێشتی سوڵتان ولادی کرد بۆ سواری ئەسپ، هەرچەندە ئەو ڕەتی کردەوە، بەڵام لە جیاتی ئەوە هەڵیبژارد کە لەگەڵیدا بڕوات و ڕوونی کردەوە کە وەک خزمەتکارێک، ناتوانێت لەبەردەم پاشایەکی لەو جۆرە ئەسپ سواری بکات.
ونبوونی حەسرەتی شەمس
لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٢٤٧ یان سەرەتای ساڵی ١٢٤٨، گەڕانەوە بۆ ڕێگا ئیرەییەکانیان، دوژمنایەتی هەندێک لە قوتابییەکان شەمسی تەبرێزییان ناچار کرد دووبارە بڕوات و دیار نەمێنێت. لە گفتوگۆیەکدا لەگەڵ سوڵتان ولاد، شەمس ئاگاداری کردووەتەوە کە ئەمجارە لە هەوایەکی تەنکدا خەریکە ون دەبێت.
دوای ماوەیەکی کەم، شەمس بە هەمیشەیی ون بوو. مەولانای ڕۆمی بۆ ماوەیەک زۆر دڵتەنگ بوو و پەیوەندییەکەی لەگەڵ هەموو ئەو قوتابییانە بڕی کە دوژمنایەتییان بەرامبەر شەمس کردبوو. دواتر کۆمەڵێک لە قوتابییە نزیکەکانی برد بۆ دیمەشق بۆ گەڕان بەدوای شەمس، بەڵام لە دۆزینەوە و گەڕانەوەی شەمس سەرکەوتوو نەبوو، لە کۆتاییدا گەڕانەوە.
شوێنی مردنی
شەمسی تەبریزی بەهۆی ئەو ڕاستییەی کە لە بارودۆخێکی نادیاردا ونبووە، بە دڵنیاییەوە نازانرێت شوێنی مردنەکەی بە تەواوی لە کوێیە. بەگوێرەی زانای ئێرانی محەمەد عەلی مۆڤاههد، لەوانەیە لە شاری خوی (ئێرانی ئێستا) مردبێت کاتێک لە ڕێگادا بوو بۆ تەبریز دوای ماوەیەکی کەم لە جێهێشتنی کۆنیا. لێرەدا شوێنێک هەیە لە خوی لەسەر ڕێگاکە لە تورکیاوە بۆ ئێران کە پەیوەندی هەیە بە ناوی شەمسی تەبریزی کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ لانی کەم ١٤٠٠ ساڵ بەر لە ئێستا.
