ناوه‌ڕۆك
ناساندن
مێژووی یۆنان (بە عەرەبی: تاريخ اليونان، بە ئینگلیزی: History of Greece) مێژووی خاکی دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرن و هەروەها مێژووی گەلی یۆنان و ئەو ناوچانەی کە لە ڕووی مێژووییەوە نیشتەجێ بوون و حوکمڕانییان کردووە، لەخۆدەگرێت. مەودای نیشتەجێبوون و فەرمانڕەوایی یۆنانیەکان بە درێژایی سەدەکان جیاواز بووە.
یۆنان پێش مێژوو
سەردەمی پێش بەردی کۆن
بەبەردبووەکانی یەکێک لە سەرەتاییترین پێش مرۆڤەکانی (Ouranopithecus macedoniensis) لە ٩,٦ بۆ ٨,٧ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، و بە تەواوی ئەگەری زۆرە کۆنترین باپیرەی ڕاستەوخۆی هەموو مرۆڤەکان (Graecopithecus) لە ٧,٢ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر یۆنان دۆزرایەوە. سەرەڕای ئەوەش، شوێنپێی 5.7 ملیۆن ساڵان لە دوورگەی کریت لە یۆنان دۆزرایەوە.
سەردەمی بەردی کۆن (نزیکەی ٣.٣ ملیۆن پێش زایین – ١٣٠٠٠ پێش زایین)
سەردەمی بەردی کۆن بەگشتی لە یۆنان کەم لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە چونکە بە شێوەیەکی نەریتی لێکۆڵینەوەکان لەسەر بەشەکانی دواتری پێش مێژوو (سەردەمی بەردینی نوێ، سەردەمی برۆنزی) و سەردەمی کلاسیک بووە. سەرەڕای ئەوەش، پێشکەوتنی بەرچاو لە ساڵانی ڕابردوودا بەدەست هاتووە و تۆماری شوێنەواریی بە ماددەی نوێ دەوڵەمەند کراوە، کە زیاتر لە چوارچێوەی ڕووپێوی ناوچەییدا کۆکراوەتەوە بەڵام لە ڕێگەی هەڵکۆڵینی سیستماتیکی. سەرەتاییترین شوێنەواری نیشتەجێبوونی مرۆڤ لە یۆنانی ئێستا لە ئەشکەوتی پێترالۆنا لە چالکیدیکی لە مەقدۆنیا دۆزرایەوە و مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ یەک ملیۆن ساڵ پێش ئێستا.
ئەشکەوتی ئەپیدیما لە مانی لە باشووری یۆنان، کۆنترین پاشماوەی ناسراوی مرۆڤە مۆدێرنەکانی ئەناتۆمی لە دەرەوەی ئەفریقا لەخۆدەگرێت، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ٢١٠ هەزار ساڵ لەمەوبەر. دۆزینەوە ئەنترۆپۆلۆژی و شوێنەوارناسییە ناسراوەکان ڕێگە بە دابەشبوونی سەردەمی بەردی کۆن لە ناوچەی یۆنانیدا دەدەن بۆ سەردەمی خوارەوە (350,000-100,000 پێش زایین)، سەردەمی ناوەڕاست (100,000-35,000 پێش زایین) و سەردەمی بەردینی کۆنی سەرەوە (35,000-11,000 پێش زایین). شوێنی کەمی سەردەمی بەردینی کۆنی خوارەوە هەیە، لە کاتێکدا زیاتر شوێنی ناوەڕاست و سەرەوە هەیە. ئەمەش بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ چالاکییە چڕەکانی تەکتۆنی لە ناوچەی یۆنان و سەرهەڵدان و دابەزینی دەریای ئیجە کە هەموو شوێنەواری شوێنی نیشتەجێبوونی لە هەندێک ناوچەی جوگرافیاوە لەناوبرد.
دۆزینەوەکانی سەردەمی بەردی کۆن لە یۆنان بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٨٦٧دا باسکران، بەڵام یەکەم لێکۆڵینەوەی ڕێکخراو لەسەر شوێنەکان دوای چەندین ساڵ، لە نێوان ساڵانی ١٩٢٧ بۆ ١٩٣١، لەلایەن شوێنەوارناسێکی نەمسایی ئەدالبێرت مارکۆڤیتسەوە ئەنجامدرا. یەکەم هەڵکەندنی شوێنی بەردینی کۆن لە ساڵی ١٩٤٢ لە ئەشکەوتی سێیدی لە شاری بۆیۆتیا لەلایەن شوێنەوارناسێکی ئەڵمانی ڕودۆڵف ستامپفوسەوە ئەنجامدرا. بەڵام لێکۆڵینەوەیەکی سیستماتیکتر لە ساڵانی شەستەکاندا لە ئیپیروس، مەقدۆنیا، تێسالی و پێلۆپۆنێس لەلایەن گرووپە توێژینەوەکانی ئینگلیزی، ئەمریکی و ئەڵمانی ئەنجامدرا.
سەردەمی میزۆلیتیک (١٣٠٠٠-٧٠٠٠ پێش زایین)
سەردەمی مێزۆلیتیک لە یۆنان لە نێوان سەردەمی بەردی کۆن و بەردینە نوێیەکان ڕوویداوە. شوێنەکانی مێزۆلیتیک لە یۆنان سنووردار بوون و زۆرینەیان لە نزیک کەناراوەکانن. ئەشکەوتی فرانچتی و تیۆپێترا لە گرنگترین شوێنەکانی مێزۆلیتیکن لە یۆنان و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەورووپا و بەردەوام بە درێژایی سەردەمی بەردی کۆن و مێزۆلیتیک خەڵکی تێدا نیشتەجێ بوون.
سەردەمی بەردینی نوێ تا سەردەمی برۆنزی (٧٠٠٠-١١٠٠ پێش زایین)
شۆڕشی بەردینی نوێ لە ساڵانی ٧٠٠٠-٦٥٠٠ پێش زایین دەستی پێکرد کاتێک کشتوکاڵکارانی ڕۆژهەڵاتی نزیک لە ئەنادۆڵەوە بە پەڕینەوە لە دوورگە لە دەریای ئیجەدا چوونە ناو نیمچەدوورگەی یۆنان. سەرەتاییترین شوێنە ناسراوەکانی سەردەمی بەردینە نوێیەکان کە ئابووری کشتوکاڵییان پێشکەوتووە لە ئەورووپا، و مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی ٨٥٠٠-٩٠٠٠ پێش زایین، لە یۆنان دۆزرایەوە. یەکەم هۆزەکانی یۆنانی زمان کە بە زمانی پێش زمانی میسینی قسەیان دەکرد، لە سەردەمی بەردینی نوێ یان سەرەتای سەردەمی برۆنزی ( نزیکەی ٣٢٠٠ پێش زایین) گەیشتنە وشکانی یۆنان.
شارستانیەتی سیکلادی و مینۆ
شارستانییەتی مینۆییەکانی سەردەمی برۆنزی ناوەڕاست لە کریت لە ساڵی ٣٠٠٠ بۆ ١٤٠٠ پێش زایین بەردەوام بوو. زانیارییەکی کەمی تایبەت دەربارەی مینۆییەکان دەزانرێت، لەوانەش سیستەمی نووسراویان، کە بە ڕێنووسی هێڵی Aی هیرۆگلیفەکانی کریتی تۆمارکراوە. تەنانەت ناوی مینۆئانییەکان ناوێکی مۆدێرن و لە مینۆس وەرگیراوە، کە پاشای ئەفسانەیی کریت بووە. ئەوان بە پلەی یەکەم گەلێکی بازرگانی بوون کە سەرقاڵی بازرگانییەکی بەرفراوانی دەرەوەی وڵات بوون لە سەرانسەری ناوچەی دەریای ناوەڕاست.
شارستانیەتی مینۆییەکان بەهۆی کۆمەڵێک کارەساتی سروشتییەوە کاریگەرییان لەسەر بوو، وەک تەقینەوەی گڕکانەکان لە تێرا (نزیکەی ١٦٢٨-١٦٢٧ پێش زایین) و بوومەلەرزە (نزیکەی ١٦٠٠ پێش زایین). لە ساڵی 1425 پێش زایین، هەموو کۆشکەکانی مینۆییەکان (جگە لە کنۆسۆس) بەهۆی ئاگرەوە وێران بوون، ئەمەش ڕێگەی بە یۆنانیەکانی میسینی دا کە لە ژێر کاریگەری کولتووری مینۆییەکان بوون، بڕۆنە ناو کریت. پاشماوەی شارستانیەتی مینۆ کە پێش شارستانیەتی میسینی لەسەر کریت بوو بۆ یەکەمجار لە سەردەمی مۆدێرن لەلایەن سێر ئارسەر ئیڤانسەوە لە ساڵی 1900 دۆزرایەوە، کاتێک شوێنێکی لە کنۆسۆس کڕی و دەستی بە هەڵکەندنی کرد.
سەردەمی هێلادی پێش میسینی
دوای کۆتاییهاتنی سەردەمی بەردینی نوێ، دوا سەردەمی سەردەمی بەردین، سەردەمی سەرەتایی و ناوەڕاستی هێلادی لەسەر وشکانی یۆنان دامەزران. گواستنەوەی خاو لە سەردەمی کۆتایی نیوۆلیتیکەوە لەگەڵ کولتوری یوترێسیس (نزیکەی ٣٢٠٠ – نزیکەی ٢٦٥٠ پێش زایین) ڕوویدا. لە ماوەی سەدان ساڵدا کۆمەڵگە کشتوکاڵییەکان لە ئامێری بەردەوە گۆڕان بۆ ئامێرە کانزاییەکان. دوابەدوای ئەم جۆرە پێشکەوتنە ماتریالیستیانە، دەوڵەتە بچووکە بەهێزترەکان و بنەمای شارستانیەتی داهاتووی میسینی پەرەیان سەند. نیشتەجێبوونەکانی سەرەتای سەردەمی برۆنزی لە سەردەمی هێلادی سێیەمدا گەشەسەندنی زیاتریان بەخۆوە بینی، کە نموونەی کولتووری تیرینەکان (٢٢٠٠ پێش زایین بۆ ٢٠٠٠ پێش زایین)، و سەردەمی هێلادی ناوەڕاست پێش سەردەمی میسینین.
شارستانیەتی میسینی
شارستانیەتی میسینی لە کۆمەڵگا و کولتووری سەردەمی هێلادی سەرەتایی و ناوەڕاست لە یۆنان سەریهەڵداوە و پەرەی سەندووە لە ١٦٠٠ ساڵ پێش زایین، کاتێک کولتووری هێلادی لە ژێر کاریگەرییەکانی کریتی مینۆییەکان گۆڕدرا و تا داڕمانی کۆشکەکانی میسینای ١١٠٠ پێش زایین. یۆنانی میسینی شارستانیەتی سەردەمی برۆنزی کۆتایی هێلادی یۆنانی کۆن و شوێنی مێژوویی داستانەکانی هۆمەر و زۆربەی ئەفسانە و ئایینی یۆنانی پێکهێناوە. سەردەمی میسینی ناوەکەی لە شوێنی شوێنەوارێکەوە وەرگرتووە (Mycenae) لە باکووری ڕۆژهەڵاتی (Argolid)، لە (Peloponnesos) لە باشووری یۆنان. هەروەها ئەسینای پایلۆس و تیبس و تیرین شوێنی گرنگی میسینیان هەیە. شارستانیەتی میسینی لەلایەن ئەرستۆکراسی جەنگاوەرەوە بەڕێوە دەبرا.
لە دەوروبەری ساڵی ١٤٠٠ پێش زایین، میسینییەکان کۆنترۆڵی خۆیان درێژکردەوە بۆ کریت کە ناوەندی شارستانیەتی مینۆیە و فۆرمێکیان لە ڕێنووسی مینۆیی (Linear A) وەرگرت بۆ نووسینی فۆرمێکی سەرەتایی یۆنانی. ڕێنووسی سەردەمی میسینی ناوی (Linear B)ـە کە لە ساڵی ١٩٥٢ لەلایەن مایکل ڤێنتریسەوە شیکرایەوە. میسینییەکان گەورەکانیان لە گۆڕەکانی شانە هەنگەکاندا دەنێژن (tholoi)، ژووری ناشتنی گەورەی بازنەیی بە سەقفێکی بەرزی چەقۆدار و ڕێڕەوی چوونە ژوورەوەی ڕاست کە بە بەرد هێڵکاری کراوە. زۆرجار خەنجەر یان جۆرێکی تری کەرەستەی سەربازییان لەگەڵ مردووەکەدا دەناشت. هەروەها زۆرجار گەورەکان بە دەمامکی زێڕین و تاج و زرێپۆش و چەکی گەوهەردارەوە دەنێژران.
لە دەوروبەری ساڵانی ١١٠٠-١٠٥٠ پێش زایین، شارستانیەتی میسینی ڕووخا و سەردەمی تاریک دەستی پێکرد. لەم ماوەیەدا یۆنان دابەزینی ژمارەی دانیشتووان و خوێندەواری بەخۆیەوە بینی. یۆنانییەکان خۆیان بە شێوەیەکی نەریتی ئەم دابەزینەیان بە هۆکاری داگیرکردنی شەپۆلێکی دیکەی خەڵکی یۆنانی بە ناوی دۆرییەکان زانیوە.
