ناوه‌ڕۆك
ناساندن
تۆڕی فراوانی جیهانی (بە عەرەبی: شبكة الويب العالمية الواسعة، و بە ئینگلیزی: Wide World Wide Web)، کورتکراوەکەی (WWW) بریتییە لە سیستەمێکی زانیاری کە ڕێگە بە بەڵگەنامەکان و سەرچاوەکانی تری وێب دەدات کە لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە دەستیان پێ بگات بەپێی یاسایەکی دیاریکراو کە بریتییە لە پرۆتۆکۆلی گواستنەوەی هایپەرتێکست (HTTP). بەڵگەنامەکان و میدیای دابەزاندن بەردەست دەکرێن بۆ تۆڕەکە لە ڕێگەی سێرڤەرەکانی وێبەوە و دەتوانرێت بەدەست بهێنرێت لەلایەن بەرنامەکانی وەک وێبگەڕەکان.
سێرڤەرەکان و سەرچاوەکان لەسەر تۆڕی جیهانی فراوان دەناسرێنەوە و دەکەونە ڕێگەی زنجیرەی کاراکتەرەکان کە پێیان دەوترێت شوێنکەوتەی سەرچاوەی یەکگرتوو (URLs)، جۆری بەڵگەنامەی ڕەسەنن و زۆر باون لە لاپەڕەی وێبدان کە بە زمانی Hypertext Markup Language (HTML) فۆرمات کراوە، ئەم زمانەی مارکەپ پاڵپشتی دەقی سادە، وێنەکان، ناوەڕۆکی ڤیدیۆیی و دەنگی چەسپاو، و سکریپتەکان (بەرنامە کورتەکان) دەکات کە کارلێکی ئاڵۆزی بەکارهێنەر جێبەجێ دەکەن.
زمانی HTML پاڵپشتی هایپەرلینکە بنچینکراوەکانی (URL) دەکات کە دەستگەیشتنی خێرا دابین دەکەن بۆ سەرچاوەکانی تری وێب. گەڕانی وێب یان سێرفی وێب (بە هوڵەندی: Web surfing) کردارێکی باوە بۆ شوێنکەوتنی ئەم جۆرە هایپەرلینکە لە چەندین ماڵپەڕدا، ئەپلیکەیشنەکانی وێب ئەو ماڵپەڕانەن کە وەک بەرنامە کار دەکەن، زانیارییەکان لە ئینتەرنێتدا دەگوازرێنەوە بە بەکارهێنانی پرۆتۆکۆڵی گواستنەوەی هایپەرتێکست (HTTP).
چەندین سەرچاوەی وێبمان هەیە لەگەڵ بابەتێکی باودایە، بە گشتی ناوی دۆمەینی باو ماڵپەڕێک پێکدەهێنن، یەک سێرڤەری وێب لەوانەیە چەندین ماڵپەڕ دابین بکات لە کاتێکدا هەندێک ماڵپەڕ بەتایبەتی ئەوانەی زۆر بەناوبانگن لەوانەیە لەلایەن چەندین سێرڤەرەوە دابین بکرێن، کە ناوەڕۆکی ماڵپەڕەکە لەلایەن ژمارەیەکی زۆر لە کۆمپانیا، ڕێکخراوەکان، دەزگا حکوومییەکان و بەکارهێنەرانی تاکەکەسییەوە دابین دەکرێت. هەروەها بڕێکی زۆر لە زانیاری پەروەردەیی و بازرگانی و حکوومی لەخۆ دەگرێت.
ئینتەرنێتی جیهانی بوو بە پلاتفۆرمی سیستەمی زانیاری زاڵ لە جیهاندا، پلاتفۆرمیش ئەو ئامرازە سەرەکییەیە کە ملیارەها کەس لە جیهاندا بەکاری دەهێنن بۆ کارلێککردن لەگەڵ ئینتەرنێتدا. وێب لە ساڵی ١٩٨٩ لەلایەن (Tim Berners-Lee) لە (CERN) داهێنرا، و لە ساڵی ١٩٩١ کرایەوە بۆ خەڵک وەک "سیستەمێکی زانیاری بەستراوی جیهانی".
تۆڕی جیهانی چۆن کار دەکات؟
ئەم تۆڕە ڕێگە خۆشکەرە بۆ شۆڕشێکی ئینتەرنێت کە تەنها لە ماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا جیهانی گۆڕیوە، تۆڕی جیهانی لە چەند پێکهاتەیەک پێکهاتووە کە ڕێگە بە بەکارهێنەران دەدات و یارمەتییان دەدات کە دەستگەیشتن بە سەرچاوە جۆراوجۆرەکان و بەڵگەنامە و لاپەڕەکانی ئینتەرنێت ئاسان بکات بۆیان. بەم شێوەیە WWW وەک کتێبێکی ئەلیکترۆنی گەورەیە کە لاپەڕەکانی خەزن دەکرێن یان میوانداری دەکرێن لەسەر سێرڤەری جیاواز لە جیهاندا. ئەم لاپەڕانە پێکهاتەی سەرەکی یان بلۆکەکانی دروستکردنی وێبن و بەستراونەتەوە لە ڕێگەی هایپەرلینکەکانەوە، کە گەیشتن دابین دەکات لە خاڵێکی دیاریکراوەوە لە هایپەرتێکست یان بەڵگەنامەی هایپەرمیدیا بۆ شوێنێکی تر لەناو ئەو دۆکیومێنتە یان بەڵگەنامەیەکی جیاواز. هایپەرلینکەکان چەمکێکی دیکەی پێناسەکردنی WWWن و ناسنامەی خۆی وەک کۆکراوەیەک لە بەڵگەنامە پەیوەندیدارەکان دابین دەکات.
هایپەرتێکست چییە و سوودی چییە؟
هایپەرتێکست (بە ئینگلیزی: Hypertext)، ڕێگەیەکە بۆ زانیاریە خێراکان کە پشتگیری لە پەیوەندییەکان دەکات لەسەر وێب. هایپەرتێکست ئاسانکاری دەکات بۆ بەستەرکردنی ناوەڕۆک لەسەر ماڵپەڕێک یان ماڵپەڕێکی تر. هایپەرتێکست و HTTP ڕێگە بە خەڵک دەدات بۆ گەیشتن بە ملیۆنەها ماڵپەڕی چالاک لەسەر WWW. پرۆتۆکۆڵی گواستنەوەی هایپەرتێکست (HTTP) بەشێکی تری سەرەکیە لە WWW. ڕێگە بە بەکارهێنەران دەدات بچنە ناو لاپەڕەکانی وێبەوە بە ستانداردکردنی پەیوەندییەکان و گواستنەوەی داتا لە نێوان سێرڤەرەکانی ئینتەرنێت و کڕیارەکان. زۆربەی دۆکیومێنت و لاپەڕەکانی وێب بە بەکارهێنانی هایپەرتێکست مارکەپ (HTML) دروست دەکرێن، کە ڕێگایەکی لەسەر بنەمای دەق بۆ وەسفکردنی چۆنیەتی پێکهێنانی ناوەڕۆک لەناو فایلی HTML.
HTML پێکهاتەی ماڵپەڕەکان بە بەکارهێنانی توخمەکان یان تاگەکان وەسف دەکات و ناوەڕۆکی ئەم لاپەڕانە لە ڕێگەی وێبگەڕێکەوە پیشان دەدات. بۆ دەستگەیشتن بە یەکێک لەم لاپەڕانە بەکارهێنەرێک و ئامێری کڕیارەکەی ناسنامەیەکی جیهانی دابین دەکەن بۆ سێرڤەری وێب لە ڕێگەی وێبگەڕەوە، ئەم ناسێنەرە لەوانەیە شوێنپێکەری سەرچاوەی یەکگرتوو بێت (URL) یان ناسێنەری سەرچاوەی یەکسان (URI) و بێهاوتایە بۆ هەر لاپەڕەیەکی وێب.
مێژووی تۆڕی جیهانی
زانای فیزیای بەریتانی (Tim Berners-Lee) داهێنانی تۆڕی جیهانی کرد لەگەڵ هاوکارەکانی لە ڕێکخراوی ئەورووپی بۆ توێژینەوەی ناوکی (CERN) کە بنکەکەی لە جنێڤە، بێرنەرس لی لە ساڵی ١٩٨٩وە لەسەر ئەم بیرۆکەیە کار دەکات، ئامانجیان تێکەڵکردنی تەکنەلۆژیای بەردەست و تۆڕەکانی داتا بوو بۆ دروستکردنی سیستەمێکی دۆستانەی بەکارهێنەر بۆ پەیوەندیکردنی جیهانی و هاوبەشیکردنی زانیاری. لەو کاتەدا دەستیان کرد بە کارکردن لەسەر یەکەم سێرڤەری وێب کە پێیان دەگوترا httpd، هەروەها یەکەم کڕیاری WWWیان کرد.
ئەو کاتەی کە بێرنێرس لی یەکەم سێرڤەری وێب و وێبگەڕی لە سێرن نیشان دا بۆ ڕوونکردنەوەی بیرۆکەی تۆڕێک فراوانی جیهانی بوو. دواتر وێب لەناو خەڵک بڵاوبووەوە و لە ساڵی ١٩٩١ کاتێک بێرنەرز لی گەشەی بە هایپەرتێکست کرد، دواتر کارەکەی خۆی لە گروپی هەواڵی alt.hypertext ڕاگەیاند. لە ساڵی ١٩٩٣ کۆمپانیای CERN تەکنەلۆژیای W3ی بە شێوەیەکی گشتی بەردەست کرد.
پەرەسەندنی وێبگەڕی وێب و گەشەی تۆڕی جیهانی
بێرنێرس لی و تیمەکەی وێبگەڕێکیان دروستکرد کە لە سەرەتای ساڵی ١٩٩٢ بڵاوکرایەوە، لەگەڵ ئەوەشدا وێبگەڕی Mosaic لە ساڵی ١٩٩٣ بڵاوکرایەوە بۆ دەستپێکردنی پەسەندکردنی خێرایی و پەسەندکردنی WWW. مۆسایک ڕووکارێکی گرافیکی خاڵ و کلیکی پێشکەش کرد کە خەڵک بۆ ماوەی چەند ساڵێک لە کۆمپیوتەری کەسیدا بەکاریان دەهێنا، ئەم ئاشنایەتییە بووە هۆی زیادبوونی بایەخی گشتی لە WWW و بووە هۆی گەشەکردنی خێرا لە سەرانسەری جیهاندا. بازرگان و ئەندازیاری سۆفتوێر مارک ئەندرێسن و ئەوانی تر لە ئەمریکا مۆزایکیان دروستکرد. هەروەها وێبگەڕی نێتسکەیپ ناڤیگاتەریان پەرەپێدا کە بەخێرایی بوو بە وێبگەڕی زاڵ لە ساڵی ١٩٩٤، هەتا ئەو کاتەی لە ساڵی ١٩٩٥ لەلایەن مایکرۆسۆفتەوە جێگیرکرا.
IE زاڵ بوو بەسەر وێبگەڕەکەدا تا ئەو کاتەی لەلایەن وێبگەڕەکانی وەک Mozilla Firefox کە لە ساڵی ٢٠٠٤ بڵاوکرایەوە و گووگڵ کرۆم لە ساڵی ٢٠٠٨ بڵاوکرایەوە، لە ساڵی ٢٠١٥، مایکرۆسۆفت IEی ڕاگرت و بە وێبگەڕی مایکرۆسۆفت ئێج (Microsoft Edge) جێی گرتەوە. دوای داهێنانی وێب تیم بێرنێرس لی کۆنسۆرتیۆمی وێبی جیهانی (W3C) ی دامەزراند، کە کۆمپانیایەکی نێودەوڵەتی قازانج نەویستە کە ئامانجی ستانداردکردنی ئینتەرنێتە لە ڕێگەی تایبەتمەندییەکان و نەرمەکاڵای سەرچاوەوە.
ئینتەرنێتی جیهانی بەرامبەر ئینتەرنێت
زۆرجار ئینتەرنێتت جیهانی لەگەڵ ئینتەرنێت تێکەڵ دەکرێت هەرچەندە جیاوازن، لە کاتێکدا ئەم دوو بەرنامەیە بە شێوەیەکی ئاڵۆز بەیەکەوە بەستراونەتەوە، بەڵام ئینتەرنێت تەنها یەکێکە لەو بەرنامانەی کە لەسەر ئینتەرنێتی جیهانی دروستکراون، کە تۆڕێکی جیهانی فراوانە لە چەندین تۆڕی بچووکتر. ئینتەرنێت پاڵپشتی ژێرخان و تەکنەلۆژیای دیکە دەکات کە تۆڕەکان و ماڵپەڕەکان و بەکارهێنەران بە یەکترەوە دەبەستنەوە. بە پێچەوانەوە وێب مۆدێلێکی پەیوەندیکردن یان پلاتفۆرمێکە کە توانای گەڕاندنەوە یان ئاڵوگۆڕی زانیاری دەدات لە ڕێگەی HTTP. لە ڕێگەی WWW بەکارهێنەران دەتوانن لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە دەستیان بگات بە ماڵپەڕەکان بە شوێنکەوتنی زنجیرەیەک بەستەری HTTP.
بۆ گەڕاندنەوە و بینینی ئەم لاپەڕانە بەکارهێنەران پێویستە وێبگەڕێک بەکاربهێنن کە لەسەر کۆمپیوتەر دامەزراو بێت وەک مایکرۆسۆفت ئێج، گووگڵ کرۆم یان مۆزێلا فایەرفۆکس. ئینتەرنێتی جیهانی و ئینتەرنێت لە مۆدێلێکی سێرڤەردا کار دەکەن، سێرڤەر (بە ئینتەرنێت) بەرنامەیەکە کە داواکارییەکانی کۆمپیوتەرەکانی تر قبوڵ دەکات کە بە کڕیارەکان ناسراون لەسەر تۆڕەکە بۆ هەڵگرتن و گواستنەوەی دۆکیومێنتەکان. کڕیارەکان داوای بەڵگەنامەکان دەکەن لە سێرڤەرێک کاتێک بەکارهێنەرێک داوای دەکات و پاشان لەسەر شاشەی بەکارهێنەر پیشانیان دەدات. یەکەم سێرڤەری وێب لە جیهاندا لە ساڵی ١٩٩١ لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بڵاوکرایەوە، تا کۆتایی ئەمساڵ تەنها ١٠ سێرڤەری ئینتەرنێت لە سەرانسەری جیهاندا هەبوون.
دوای دوو ساڵ ٥٠٩ سێرڤەری ئینتەرنێتی کارپێکراو هەبوون، لە ساڵی ٢٠١٦دا، ژمارەی سێرڤەرەکانی وێب گەیشتە زیاتر لە ١٠٠ ملیۆن. لەدوای بڵاوکردنەوەی یەکەم وێبگەڕی سێرن، WWW گەشەی کردووە بۆ سیستەمێکی ژینگەیی گەورە لە ماڵپەڕ و بەکارهێنەران. بەگوێرەی ساڵی ٢٠١١ نزیکەی ٥ ملیار کەس یان ٦٣٪ی دانیشتوانی جیهان ئینتەرنێت بەکاردەهێنن، کە باوەڕ وایە نزیکەی ١.٨٨ ملیار ماڵپەڕی تێدایە.
