ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
دروزەکان گروپێکی ئاینی و کۆمەڵایەتی تایبەتن کە مێژوویەکی درێژ و پڕ لە گۆڕانکارییان هەیە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئەم کۆمەڵگایە کە بە "موەحیدین" (یەکتاپەرستان) خۆیان ناودەبەن، بوونەتە بەشێکی گرنگ لە پێکهاتەی دیمۆگرافی و سیاسی چەندین وڵاتی ناوچەکە، بەتایبەت لە لوبنان، سوریا، و ئیسرائیل. لەم ڕاپۆرتەدا، چۆنیەتی دروستبوونی ئەم کۆمەڵگایە، گەشەکردنیان بەدرێژایی سەدەکان، ژیان و بارودۆخی کۆمەڵایەتییان، ڕۆڵی سیاسییان، و پەیوەندییان لەگەڵ گروپە ئاینی و نەتەوەییەکانی دیکە دەخەینە ڕوو. ئەم توێژینەوەیە هەوڵدەدات وێنەیەکی ڕوون و زانستیانە لەسەر دروزەکان پێشکەش بکات، کۆمەڵگایەک کە زۆرجار لە توێژینەوە مێژووییەکاندا پەراوێز خراوە.
سەرهەڵدان و دروستبوونی دروزەکان
دروزەکان وەک گروپێکی ئاینی و کۆمەڵایەتی جیاواز لە سەرەتای سەدەی یازدەهەمی زایینی لە میسر سەریان هەڵدا، لە سەردەمی دەوڵەتی فاتمی بنەمای ئاینی دروزی پەیوەندی بە بزووتنەوەی ئیسماعیلیەوە هەیە کە لقێکی شیعەیە. لە ساڵی ١٠١٧ی زایینی، حاکم بەئەمریللا، خەلیفەی فاتیمی لە میسر، جۆرێک لە ڕێبازی نوێی ئاینی بڵاوکردەوە کە بنەمای ئاینی دروزی لەسەر دامەزرا.
حەمزە ئیبن عەلی، یەکێک لە کەسایەتیە سەرەکیەکانی ئەم بزووتنەوەیە، بانگەوازی بۆ ئاینێکی نوێ کرد کە پشتی بە فەلسەفەی نیوئەفلاتونی، گنۆستیسیزم، و چەندین بیروباوەڕی دیکە دەبەست. لە پاش دیارنەمانی کتوپری یەکجارەکی حاکم بەئەمریللا لە ساڵی ١٠٤٣ی زایینی، دەرگای وەرگرتنی ئەندامی نوێ لەم ئاینە داخرا و لەو کاتەوە هیچ کەسێک ناتوانێت ببێتە دروزی مەگەر لە دایک و باوکی دروزی لەدایک بووبێت.
بزووتنەوەی دروزی سەرەتا لە قاهیرە بڵاوبووەوە، بەڵام زۆر زوو ڕووبەڕووی و هەڵاواردن بووەوە. ئەمەش وای کرد پەیڕەوانی ئەم ئاینە ڕوو بکەنە ناوچە شاخاویەکانی لوبنان، سوریا، و فەلەستین. لەم ناوچانەدا، بەتایبەت لە شاخەکانی لوبنان، دروزەکان توانیان کۆمەڵگایەکی سەربەخۆ دروست بکەن و سیستەمی کۆمەڵایەتی و سیاسی تایبەت بە خۆیان پێکبهێنن.
گەشەکردنی مێژوویی دروزەکان
بەدرێژایی سەدەکانی ناوەڕاست، دروزەکان توانیان لە ناوچە شاخاویەکانی لوبنان و سوریا بەرگری لە خۆیان بکەن و سەربەخۆیی ڕێژەیی بپارێزن. لە سەردەمی دەسەڵاتی مەملوکەکان (١٢٥٠-١٥١٧) و دواتر عوسمانیەکان (١٥١٧-١٩١٨)، دروزەکان هەندێک جار ڕووبەڕووی هێرش و چەوساندنەوە بوونەوە، بەڵام بەهۆی ژیانیان لە ناوچە شاخاویەکان و ڕێکخستنی بەهێزی کۆمەڵگاکەیان، توانیان بەردەوام بن.
لە سەدەی شازدەهەمدا، میرنشینی دروزی لە لوبنان لەژێر سەرکردایەتی بنەماڵەی مەعن و دواتر بنەماڵەی شیهاب، گەیشتە لووتکەی هێز و گەشەسەندن. ئەم میرنشینە، کە لە ناوچەی شاخاوی چیای لوبنان دامەزرابوو، بووە مەڵبەندێکی گرنگی کولتووری و سیاسی لە ناوچەکەدا. فەخرەدین مەعنی دووەم (١٥٩٠-١٦٣٥)، میری بەناوبانگی دروزی، توانی دەسەڵاتی خۆی بەسەر بەشێکی گەورە لە سوریای ئەمڕۆ و لوبنان و فەلەستین بسەپێنێت.
لە سەدەی نۆزدەهەمدا، دروزەکان لە چەندین ململانێی سیاسی و ئاینیدا بەشدارییان کرد. شەڕی ناوخۆی لوبنان لە ساڵی ١٨٦٠ کە لە نێوان دروز و مارۆنیەکان (مەسیحیەکان) ڕوویدا، یەکێک بوو لە ڕووداوە گرنگەکانی ئەم سەردەمە کە کاریگەری لەسەر پێگەی دروزەکان دانا. دوای ئەم شەڕە، هێزەکانی فەڕەنسا دەستێوەردانیان کرد و سیستەمێکی نوێی کارگێڕییان لە لوبنان دامەزراند کە دەسەڵاتی دروزەکانی کەمکردەوە.
ژیان و کۆمەڵگای دروزی
کۆمەڵگای دروزی بەشێوەیەکی تایبەت ڕێکخراوە کە پێکهاتووە لە دوو گروپی سەرەکی: "عوقال" (زانایان) و "جوهال" (نەزانان). عوقال ئەو کەسانەن کە دەستیان بە زانیاریە نهێنیەکانی ئاینی دروزی ڕادەگات و مافی خوێندنەوەی کتێبە پیرۆزەکانیان هەیە. جوهال زۆرینەی کۆمەڵگای دروزی پێکدەهێنن و ئەگەرچی پەیڕەوی بنەماکانی ئاینەکە دەکەن، بەڵام دەستیان بە زانیاریە نهێنیەکان ناگات.
بەپێی باوەڕی دروزی، ڕۆح دوای مردن دەگوازرێتەوە بۆ لەشێکی نوێ، واتە ڕۆح نامرێت بەڵکو لە کەسێکی دروزییەوە دەگوازرێتەوە بۆ کەسێکی دیکەی دروزی. هەر بۆیە، لە ئاینی دروزیدا، قەبوڵکردنی ئەندامی نوێ بوونی نییە چونکە پێیان وایە ژمارەی ڕۆحەکان نەگۆڕە.
دروزەکان گرنگی زۆر بە پاراستنی نهێنیەکانی ئاینەکەیان دەدەن و بەشێوەیەکی ئاشکرا باس لە باوەڕەکانیان ناکەن. ئەمەش بووەتە هۆی دروستبوونی چەندین بیروڕای جیاواز و ئەفسانە لەسەر ئاینی دروزی لەلایەن گروپەکانی دیکەوە. بنەماڵە لە کۆمەڵگای دروزیدا پێگەیەکی بەهێزی هەیە و پاراستنی پاکی خوێن و خێزان بە گرنگ دادەنرێت.
دۆخی سیاسی دروزەکان لە سەردەمە جیاوازەکاندا
بەدرێژایی مێژوو، دروزەکان هەوڵیان داوە جۆرێک لە سەربەخۆیی سیاسی و کارگێڕی بپارێزن. لە سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانیدا، هەرچەندە ڕەسمی لەژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوون، بەڵام بەهۆی ژیانیان لە ناوچە دوورەدەستەکاندا، توانیان جۆرێک لە خودموختاری بپارێزن.
دوای جەنگی یەکەمی جیهانی و ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ناوچەکانی نیشتەجێبوونی دروزەکان کەوتنە ژێر کۆلۆنیالیزمی فەڕەنسا و بەریتانیا. لە سوریا، دروزەکان لە ساڵی ١٩٢٥-١٩٢٧ شۆڕشێکیان دژی دەسەڵاتی فەڕەنسا بەرپاکرد کە بە "شۆڕشی دروزی" ناسراوە. ئەم شۆڕشە، سەرەڕای شکستی سەربازی، بووە هاندەرێک بۆ گەشەکردنی هەستی نیشتمانپەروەری سوری.
لە لوبنان، دوای سەربەخۆیی لە ساڵی ١٩٤٣، دروزەکان بەشێک بوون لە سیستەمی تایفی ئەم وڵاتە کە دەسەڵات لەسەر بنەمای پێکهاتە ئاینیەکان دابەشکراوە. بەپێی ئەم سیستەمە، دروزەکان چەند پۆستێکی گرنگیان پێدراوە، هەرچەندە لە بەراورد لەگەڵ شیعە، سوننە، و مارۆنیەکان، پشکی کەمتریان هەیە.
لە سەردەمی شەڕی ناوخۆی لوبنان (١٩٧٥-١٩٩٠)، دروزەکان لەژێر سەرکردایەتی کەمال جونبلات و دواتر کوڕەکەی وەلید جونبلات، ڕۆڵێکی گرنگیان گێڕا. پارتی سۆشیالیست پێشکەوتنخواز (PSP) کە لەلایەن بنەماڵەی جونبلاتەوە دامەزرا، بووە نوێنەری سەرەکی دروزەکان لە گۆڕەپانی سیاسی لوبنان.
لە ئیسرائیل، دروزەکان لە ساڵی ١٩٥٧ەوە وەک گروپێکی ئاینی جیاواز لە عەرەبەکانی دیکە ناسراون و لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل، زۆربەیان هاوکاری دەوڵەتی ئیسرائیلیان کرد. دروزەکانی ئیسرائیل بەپێچەوانەی عەرەبە موسڵمان و مەسیحیەکان، سەربازی زۆرەملێ دەکەن لە سوپای ئیسرائیلدا.
دۆخی ئێستای دروزەکان
لە سەردەمی ئێستادا، ژمارەی دروزەکان لە جیهان نزیکەی ١ تا ١.٥ ملیۆن کەس مەزەندە دەکرێت. زۆربەیان لە سوریا (بەتایبەت لە پارێزگای سوەیدا)، لوبنان (بەتایبەت لە چیای شۆف)، و ئیسرائیل (بەتایبەت لە ناوچەی جەلیل) نیشتەجێن. ژمارەیەکی کەمتریش لە ئوردن و چەند وڵاتێکی دیکە هەن.
لە سوریا، دروزەکان لە ڕووی سیاسیەوە هەوڵیان داوە بێلایەنی خۆیان بپارێزن لە شەڕی ناوخۆی سوریا کە لە ساڵی ٢٠١١ەوە بەردەوامە. ئەم هەڵوێستە بووەتە هۆی ئەوەی کە هەم لەلایەن حکومەتی سوریا و هەم لەلایەن گروپە چەکدارەکانی ئۆپۆزیسیۆنەوە ڕووبەڕووی گوشار ببنەوە. لە ساڵی ٢٠١٨دا، داعش چەندین هێرشی خوێناوی ئەنجامدا بۆ سەر کۆمەڵگای دروزی لە پارێزگای سوەیدا کە بووە هۆی کوژرانی دەیان کەس.
لە لوبنان، دروزەکان ڕۆڵێکی گرنگیان لە سیاسەتی ئەم وڵاتە هەیە، سەرەڕای ئەوەی کە ڕێژەیان تەنها نزیکەی ٥٪ی دانیشتوانی وڵاتە. پارتی سۆشیالیست پێشکەوتنخواز (PSP) بە سەرکردایەتی وەلید جونبلات و تەیمور جونبلات (کوڕی)، نوێنەری سەرەکی دروزەکانە. بەڵام کۆمەڵگای دروزی ڕووبەڕووی چەندین کێشەی کۆمەڵایەتی و ئابووری بووەتەوە، بەتایبەت لە سایەی قەیرانی ئابووری کە لوبنان لە ساڵی ٢٠١٩ەوە تێیدا دەژی.
لە ئیسرائیل، دروزەکان بەگشتی وەفاداری خۆیان بۆ دەوڵەتی ئیسرائیل نیشان داوە و چەندین پۆستی بەرزیان لە سوپا و پۆلیسی ئیسرائیل وەرگرتووە. بەڵام لە ساڵانی دواییدا، بەهۆی هەندێک یاسای نوێ وەک "یاسای دەوڵەتی نەتەوەیی" کە لە ساڵی ٢٠١٨ پەسەند کرا، هەندێک ناڕەزایی لەناو کۆمەڵگای دروزی سەریهەڵداوە.
تێڕوانینی ئاین و نەتەوەکانی دیکە بۆ دروزەکان
بەدرێژایی مێژوو، دروزەکان زۆرجار ڕووبەڕووی تێڕوانینێکی نەرێنی بوونەتەوە. زۆربەی زانایانی ئیسلامی سوننە، دروزەکان وەک گروپێکی نا موسڵمان جیاواز لە ئیسلام پۆلێن دەکەن. نهێنیپارێزی دروزەکان و هەندێک لە باوەڕە تایبەتەکانیان وەک ڕۆڵی تایبەتی حاکم بەئەمریللا و باوەڕ بە گواستنەوەی ڕۆح، بووەتە هۆی ئەوەی ئەمە.
لەگەڵ ئەوەشدا، لە هەندێک وڵات وەک ئوردن، دروزەکان بە شێوەیەکی فەرمی وەک گروپێکی ئیسلامی دەناسرێن. لە ئیسرائیلیش، دروزەکان پێگەیەکی تایبەتیان هەیە و وەک کەمینەیەکی ئاینی جیاواز لە موسڵمانان و مەسیحیەکان مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت.
لە لوبنان و سوریا، دروزەکان بەشێوەیەکی گشتی پەیوەندیەکی ئاشتیانەیان هەبووە تاکوو شەڕی ناوخۆی سوریا(٢٠١١)، سەرەڕای ململانێ سیاسیەکان. پەیوەندی دروزەکان لەگەڵ مارۆنیەکان لە لوبنان، کە مێژوویەکی پڕ لە ململانێی هەیە، لە دوای کۆتایی شەڕی ناوخۆی لوبنان باشتر بووە.
کۆتایی
دروزەکان وەک کەمینەیەکی ئاینی تایبەت، توانیویانە بەدرێژایی هەزار ساڵ شوناسی خۆیان بپارێزن سەرەڕای ئاستەنگە جیاوازەکان. نهێنیپارێزی ئاینەکەیان، پێکهاتەی کۆمەڵایەتی توندوتۆڵیان، و توانایان بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ بارودۆخە سیاسیە جیاوازەکان، یارمەتیدەر بوون بۆ مانەوەیان.
لە سەردەمی ئێستادا، دروزەکان ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگ بوونەتەوە، بەتایبەت لە سایەی ناسەقامگیری سیاسی لە ناوچەکە، هەڕەشەی گروپە توندڕەوەکان، و کێشە ئابووریەکان. هەروەها کەمبوونەوەی ڕێژەی لەدایکبوون و کۆچکردنی بەشێک لە دروزەکان بۆ دەرەوەی ناوچەکە، بووەتە هۆی نیگەرانی لەسەر داهاتووی ئەم کۆمەڵگایە.
لەگەڵ ئەوەشدا، بەردەوامی دروزەکان لە ناسنامە و کولتووری خۆیان پاش هەزار ساڵ لە بوونیان، نیشانەی بەهێزی کۆمەڵگاکەیان و توانایان بۆ خۆگونجاندن و بەرگریکردنە. داهاتووی دروزەکان بەندە بە توانایان بۆ پاراستنی هاوسەنگی نێوان پاراستنی نەریتەکانیان و خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانکاریە خێراکانی سەردەمی ئێستا.
سەرچاوەکان
19 بینین
