ناوه‌ڕۆك
ناساندن
بەهاکان چین؟ (بە عەرەبی: ما هي القيم، بە ئینگلیزی: What are the values)، مرۆڤ لەم ژیانەدا بەپێی هەندێک بەها دەژی کە بەکاری دەهێنێت یان هەوڵی بەدەستهێنانی دەدات، بەهاکان بە جۆرێک لە دیاریکەر یان ئامانج دادەنرێت و گەیشتنیان بە جۆرێک لە سەرکەوتن و نیشانەیەک دادەنرێت کە ئاماژەیە بۆ پێشکەوتنی باش لە قۆناغەکانی داهاتووی ژیاندا.
چەمکی بەهاکان
بەهاکان تاکن، لە ڕووی زمانەوانییەوە پەیوەستن بە وشەی “قوم”ەوە، کە چەند واتایەکی هەیە، لەوانە بەها و نرخی شتێک، سەقامگیری و هەمیشەیی، ڕاستگۆیی و میانڕەوی و ڕێکوپێکی، نزیکترین شت لە مانای بەها، سەقامگیری و هەمیشەیی و بەردەوامیی شتێکە. لە ڕووی زاراوەییەوە بەهاکان بریتین لەو کۆمەڵە ئامانجانەی کە مرۆڤەکان هەوڵی بەدەستهێنانی دەدەن هەرکاتێک ڕاست ودروست بوون لە ئەنجامدا، درەنگ یان زوو، یان لەناویان ببەن کاتێک گەندەڵی خراپەی تێدا هەبێت، درەنگ یان زوو. ئەمانە ئەو یاسایانەن کە ژیانی مرۆڤ لەسەری بنیات نراوە و جیاوازن لە ژیانی ئاژەڵان، هەروەک چۆن شارستانیەتەکان بەپێی تێڕوانینیان بۆیان جیاوازن، لە فەرهەنگی پەروەردەییدا وەک سیفەتێک باس کراون کە بۆ ڕەچاوکردنی دەروونی یان کۆمەڵایەتی گرنگن و بە گشتی ڕێنمایین بۆ ڕەفتار و کردار.
تایبەتمەندی بەهاکان
بەهاکان چەند تایبەتمەندییەکیان هەیە کە جیایان دەکەنەوە:
١-پەیوەندی بە دەروون و هەستەکانی مرۆڤەوە هەیە، بەو پێیەی ئارەزوو و مەیلی و هەست و سۆزەکانی لەخۆدەگرێت کە لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی دیکە و لە شارستانییەتێکەوە بۆ شارستانییەتێکی دیکە جیاوازن.
٢-گۆڕاون نەک جێگیر، لە ئەنجامی کارلێکی مرۆڤ لەگەڵ ژینگەکەی و گۆڕانکاری لە ژینگەی دەوروبەریدا.
٣-بۆماوەیی نییە و لە ڕێگەی ژینگەوە بەدەستی بهێنرێت.
٤-جیاوازی ئەولەویەتەکانی بەهاکان، باڵادەستییان بەسەر ئەوانی تردا و بەکارهێنانی یەکێکیان لەسەر حیسابی ئەوی دیکە.
٥-فرەچەشنییان، دەرئەنجامی جیاوازی پێداویستییەکانی مرۆڤە لە نێوان پێداویستییە ئابووری، سیاسی، کۆمەڵایەتی و دەروونییەکان.
٦-پەیوەستە بە لۆژیکی دیالکتیکییەوە، تەحەمولی ڕاستی و درۆ، چاکە و خراپە.
٧-سەختی لە پێوانەکردندا، بەهۆی ئاڵۆزی دیاردەکانی مرۆڤ پەیوەست بە بەهاکانەوە.
٨-دەستپێکردنەوە، لە هەستی مرۆڤدا دەردەکەوێت، یان بە مەیلی بەرامبەری یان بە ڕق لێبوونەوە لێی.
٩-ڕێژەیی، بەپێی کات و شوێن لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر دەگۆڕێت.
١٠-مرۆڤایەتی، پەیوەندی بە مرۆڤەوە هەیە نەک بە هیچ بوونەوەرێکی ترەوە.
پۆلێنکردنی بەهاکان
بەهاکان بەپێی ئەو بوارەی کە پەیوەندییان پێوەیە بۆ چەند جۆرێک پۆلێن دەکرێن:
١-بەها تیۆریەکان: بریتین لە خواستی تاک بۆ فێربوون و بەدواداچوونی بۆ دۆزینەوەی زانیاری و گەڕان بەدوای سەرچاوەکاندا، ئەو کەسەی کە بەها تیۆریەکانی هەیە، بە توانای ڕەخنەگرتن و سەیرکردنی شتەکان بە شێوەیەکی بابەتیانە تایبەتمەندە ، تاقیکردنەوە، لێکۆڵینەوەی زانستی و لێبوردەیی فیکری.
٢-بەها کۆمەڵایەتییەکان: لە ڕێگەی خواستی کەسێکەوە دەردەکەون بۆ یارمەتیدانی کەسانی دەوروبەری، کارلێکی کۆمەڵایەتی لەگەڵ ژینگەی دەوروبەری، هێنانی بەختەوەری بۆ کەسانی دیکە وەک ئامانجێک.
٣-بەها ئاینییەکان: لە ڕێگەی زانینی بەردەوامی مرۆڤەوە لە سەرچاوەی بوون و گەردوون و پابەندبوونی بە فێرکارییەکانی ئایین و خواستی بەدەستهێنانی پاداشت و دوورکەوتنەوە لە سزا، ڕوون دەبنەوە.
٤-بەها ئابوورییەکان: بە گەڕانی بەردەوام بۆ بەرهەمهێنانی قازانج، بەرژەوەندی لە پارە و ساماندا نوێنەرایەتی دەکرێن، خاوەن ئەم بەهایانە زۆرجار لە ڕوانگەیەکی ماددییەوە سەیری شتەکان دەکەن لەسەر بنەمای حیسابکردنی بڕی قازانج و زیان، ئەم شێوازە تێڕوانینە لە بەهاکان لەگەڵ جۆرەکانی تردا ناکۆک بن.
٥-بەها جوان ناسییەکان: بە گەڕان بەدوای جوانی لە شتەکاندا و قەدرزانی هونەر دەردەکەون.
٦-بەها سیاسییەکان: لە خۆشەویستی دەسەڵات و کۆنترۆڵکردن، سەپاندنی یاسا بەسەر مرۆڤ و تاکەکاندا دەردەکەوێت، نموونەی ئەمانە بریتین لە قەدرزانینی دەسەڵات و وەرگرتنی بەرپرسیارێتی و مەیل بۆ سەرکردایەتیکردن.
گرنگی بەهاکان چین؟
بەهاکان لە ژیانی تاک و کۆمەڵگادا گرنگییەکی زۆریان هەیە لە بنیاتنان و پێکهاتنیدا، گرنگییەکەی بریتییە لە:
١-بنیاتنانی کەسایەتییەکی بەهێز و پێگەیشتوو و یەکگرتوو لەسەر بنەمایەکی پتەو.
٢-بەدەستهێنانی توانای خۆبەدەستەوەنەدانی تاک.
٣-پاڵنانی کار و جێبەجێکردنی چالاکییەکان بە باشی.
٤-پاراستنی تاک لە هەڵە و لادان، کە بەهاکان قەڵغانێکی پارێزەر پێکدەهێنن.
٥-هەستی تاک بە ئارامی ناوەوە.
٦-سەقامگیری و هاوسەنگی لە ژیانی کۆمەڵایەتیدا.
٧-هەستکردن بە بەرپرسیارێتی تاک.
٨-بەدەستهێنانی متمانە و خۆشەویستی خەڵک بەهۆی بەهاکان.
٩-پێدانی توانای خۆگونجاندن لەگەڵ بارودۆخەکان بە تاک بە ڕەزامەندی و قەناعەت.
١٠-پێکهێنانی نەخشێکی گشتی بۆ کۆمەڵگا و یاسایەک کە چاودێری جوڵەکانی بکات.
شێوازەکانی دروستکردنی بەهاکان
بەهۆی گرنگی و پێویستی بەهاکان، چەندین تاقیکردنەوە و لێکۆڵینەوە ئەنجام دراون بۆ دۆزینەوەی سەرکەوتووترین شێواز، شێوازەکانی پێکهێنانی بەهاکان و چەسپاندنیان لە کۆمەڵگاکاندا نموونەی ئەم شێوازانە بریتین لە:
١-ڕازیکردن: بە بەکارهێنانی بەڵگە بۆ قەناعەتپێکردنی تاکەکان بە گرنگی بەهایەکی دیاریکراو.
٢-دانانی نموونەیەکی باش.
٣-یاساکان: کردنی بەهاکان بە بەشێک لە یاساکانی دەوڵەت. ٤-جێبەجێکردنی بۆ کۆمەڵگا واجب دەکات.
٥-میدیا: کۆکردنەوەی میدیا بۆ ئاراستەکردنی گوێگران بەرەو بەهایەکی دیاریکراو و بانگەوازکردنیان بۆ جێبەجێکردنی.
٦-ئایین: بوونی بەهایەک لە چوارچێوەی یاسای ئایینیدا بە کاریگەرییەکی گەورە دادەنرێت لەسەر بڵاوبوونەوە و جێبەجێکردنی، بەتایبەتی ئەگەر کۆمەڵگا ئاینی بێت.
سەرچاوەی بەهاکان
- ئایین: لە ڕێگەی ئەو یاسایە ئاسمانیانەی کە خودای گەورە بۆ مرۆڤەکان دابەزاندووە، هەروەها لە ڕێگەی ئەو کتێبە ئاسمانیانەی کە هاتوون بۆ ڕێنماییکردنی مرۆڤایەتی و ئاراستەکردنی بۆ ئەوەی کە بۆی گونجاوە کەواتە ئەوەی لەگەڵ یاساکەدا هاوڕایە، شتێکی باشە، ئەوەی دژایەتی دەکات، گەندەڵە.
- عەقڵ: دەرئەنجامی توانای شیکردنەوەی بابەتەکان و لەبەرچاوگرتنی دەرئەنجامەکانیان و دەرهێنانی چاکە و خراپە.
- کۆمەڵگا: ئەوانەی ئەم بۆچوونەیان هەیە پێیان وایە هەر کۆمەڵگایەک هەلومەرج و تایبەتمەندی و ئاوات و داهاتووی خۆی هەیە، هەربۆیە ئەو بەهایانەی کە لەگەڵیدا دەگونجێت ڕەنگە بۆ کۆمەڵگاکانی دیکە نەگونجێن.
پێکهاتەکانی بەها
١-پێکهاتەی مەعریفی: بە هەڵبژاردنی بەهایەکی دیاریکراو لە نێوان کۆمەڵێک بەدیلدا، بەراوردکردنی لەگەڵ ئەوانی دیکە، لەبەرچاوگرتنی ئەنجامی هەڵبژاردنەکەی و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی هەڵبژاردنەکە.
٢-پێکهاتەی سۆزداری: لە ڕێگەی شانازیکردن بە بەهایەکی دیاریکراو و دڵخۆشی تاک لە هەڵبژاردنیدا دەردەکەوێت.
٣-پێکهاتەی ڕەفتار: لە ڕێگەی پراکتیک و ئەزموونەوە دیاری دەکرێت، بە پراکتیزەکردنی بەهایەکی دیاریکراو لە بارودۆخی جیاوازدا.
