جەنگی ئەیلولی ڕەش

پێشەکی

جەنگی ئەیلوولی ڕەش، کە لە مێژووی هاوچەرخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە "ئەیلوولی ڕەش" ناسراوە، یەکێک لە گرنگترین و کاریگەرترین ڕووداوەکانی ناوچەکەیە لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی 1948. ئەم جەنگە، کە لە نێوان 16 تا 27ی ئەیلوولی 1970 لە ئوردن ڕوویدا، شەڕێکی ناوخۆیی بوو لە نێوان حکومەتی پاشایەتی هاشمی ئوردن و ڕێکخراوە چەکدارە فەلەستینییەکان. ئەم ڕووداوە نەک تەنها سەرنجی جیهانی بۆ لای خۆی ڕاکێشا، بەڵکو کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان عەرەب، پرسی فەلەستین، و سیاسەتی ناوچەیی و نێودەوڵەتی هەبوو.

پێشینەی مێژوویی

بۆ تێگەیشتن لە جەنگی ئەیلوولی ڕەش، پێویستە سەرەتا چاوێک بە پێشینەی مێژوویی ناوچەکەدا بخشێنین. دوای دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە 1948، شەپۆلێکی گەورەی کۆچی زۆرەملێی فەلەستینییەکان بەرەو وڵاتانی دراوسێ دەستی پێکرد. ئوردن، کە لەو کاتەدا کەناری ڕۆژئاوای ڕووباری ئوردنیشی لەژێر دەسەڵاتدا بوو، بەشێکی زۆری ئەم پەنابەرانەی وەرگرت.

لە ساڵی 1964، ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستین (PLO) دامەزرا بە مەبەستی نوێنەرایەتی کردنی گەلی فەلەستین و خەبات بۆ مافەکانیان. ئەم ڕێکخراوە لە ماوەیەکی کورتدا بووە چەترێک بۆ چەندین گرووپی چەکداری فەلەستینی.

شەڕی شەش ڕۆژەی 1967 نوختەیەکی وەرچەرخان بوو. لەم شەڕەدا، ئیسرائیل کەناری ڕۆژئاوا و کەرتی غەززەی داگیر کرد، کە بووە هۆی شەپۆلێکی تری پەنابەران بەرەو ئوردن. لەم کاتەدا، ئوردن بووە شوێنی سەرەکی چالاکییەکانی PLO و گرووپە فەلەستینییەکان.

لە نێوان ساڵەکانی 1968-1970، چالاکییە سەربازییەکانی گرووپە فەلەستینییەکان لە خاکی ئوردنەوە دژی ئیسرائیل بەرەبەرە زیادی کرد. ئەمە بووە هۆی دروستبوونی گرژی لە نێوان حکومەتی ئوردن و ڕێکخراوە فەلەستینییەکان. حکومەتی ئوردن نیگەران بوو لەوەی کە ئەم چالاکییانە ببنە هۆی وەڵامدانەوەی توندی ئیسرائیل و هەڕەشە لە سەروەری وڵاتەکەی بکەن.

هۆکارەکانی هەڵگیرسانی جەنگ

چەندین هۆکار بوونە هۆی هەڵگیرسانی جەنگی ئەیلوولی ڕەش:

یەکەم، ململانێی دەسەڵات: PLO و گرووپە فەلەستینییەکان بەرەبەرە دەسەڵاتێکی زۆریان لە ئوردن بەدەست هێنا، تا ئەو ڕادەیەی کە وەک "دەوڵەتێک لەناو دەوڵەت" دەردەکەوتن. ئەمە بووە هۆی نیگەرانی قووڵی پاشا حوسێن و حکومەتەکەی سەبارەت بە سەروەری وڵاتەکەیان.

دووەم، هێرشەکان دژی ئیسرائیل: گرووپە فەلەستینییەکان خاکی ئوردنیان وەک بنکەیەک بۆ ئەنجامدانی هێرش دژی ئیسرائیل بەکار دەهێنا. ئەمە ئوردنی خستبووە بەردەم مەترسی وەڵامدانەوەی سەربازی ئیسرائیل.

سێیەم، کێشەی ناسنامە: زیادبوونی ژمارەی فەلەستینییەکان لە ئوردن بووە هۆی دروستبوونی کێشەی ناسنامە و هاوسەنگی دیمۆگرافی لە وڵاتدا.

چوارەم، گوشاری نێودەوڵەتی: وڵاتانی عەرەبی و زلهێزەکان گوشاریان دەخستە سەر ئوردن بۆ کۆنترۆڵکردنی چالاکییەکانی گرووپە فەلەستینییەکان.

پێنجەم، ڕووداوی تیرۆرکردن: هەوڵی تیرۆرکردنی پاشا حوسێن لە 1ی ئەیلوولی 1970 بووە هۆی توندبوونەوەی هەڵوێستی حکومەتی ئوردن.

ڕووداوەکانی جەنگ

جەنگی ئەیلوولی ڕەش بە شێوەیەکی فەرمی لە 16ی ئەیلوولی 1970 دەستی پێکرد، کاتێک پاشا حوسێن حکومەتێکی سەربازی دامەزراند و فەرمانی هێرشی دەرکرد. بەڵام پێش ئەوە، چەند ڕووداوێکی گرنگ ڕوویان دابوو:

لە 1ی ئەیلوول، هەوڵێکی ناسەرکەوتوو بۆ تیرۆرکردنی پاشا حوسێن ئەنجام درا. لە نێوان 6 تا 9ی ئەیلوول، بەرەی گەلی بۆ ڕزگارکردنی فەلەستین (PFLP) چەند فڕۆکەیەکی ڕفاند و لە فڕۆکەخانەیەکی چۆڵکراو لە نزیک عەممان دایبەزاندن. ئەم ڕووداوانە بوونە هۆی توندبوونەوەی هەڵوێستی حکومەتی ئوردن.

لە 16ی ئەیلوول، پاشا حوسێن حکومەتێکی سەربازی دامەزراند و فەرمانی هێرشی دەرکرد. شەڕ بە خێرایی لە شارەکانی ئوردن، بەتایبەت لە پایتەخت عەممان، بڵاو بووەوە. هێزەکانی ئوردن بە تۆپخانە و تانک هێرشیان کردە سەر بنکەکانی فەلەستینییەکان.

لە 22ی ئەیلوول، سووریا هێزی ناردە ناو خاکی ئوردن بۆ پشتیوانی لە فەلەستینییەکان. بەڵام ئەم هەنگاوە بووە هۆی هەڕەشەی ئیسرائیل و ئەمریکا، کە وایان لە سووریا کرد پاشەکشە بکات. شەڕەکە بە توندی بەردەوام بوو تا 27ی ئەیلوول، کاتێک لە کۆنگرەیەک لە قاهیرە ڕێککەوتنێکی ئاگربەست واژۆ کرا.

ڕۆڵی وڵاتانی دەرەکی

جەنگی ئەیلوولی ڕەش تەنها کێشەیەکی ناوخۆیی ئوردن نەبوو، بەڵکو چەندین وڵاتی دەرەکی تێیدا ڕۆڵیان هەبوو: ئیسرائیل: هەرچەندە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ بەشداری لە شەڕەکەدا نەکرد، بەڵام هەڕەشەی دەستێوەردانی کرد ئەگەر سووریا پشتیوانی لە فەلەستینییەکان بکات.

سووریا: هەوڵی دا پشتیوانی لە فەلەستینییەکان بکات و هێزی ناردە ناو ئوردن، بەڵام دواتر پاشەکشەی کرد.

میسر: ڕۆڵێکی ناوبژیوانی گێڕا و هەوڵی دا کۆتایی بە شەڕەکە بهێنێت.

وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا: پشتیوانی لە حکومەتی ئوردن کرد و هەڕەشەی دەستێوەردانی کرد ئەگەر سووریا بەردەوام بێت لە پشتیوانی لە فەلەستینییەکان.

یەکێتی سۆڤیەت: پشتیوانی لە فەلەستینییەکان و سووریا کرد، بەڵام بە شێوەیەکی سنووردار.

ئەنجامەکانی جەنگ

جەنگی ئەیلوولی ڕەش چەندین ئەنجامی گرنگی لێکەوتەوە:

یەکەم، دەرکردنی زۆربەی هێزە فەلەستینییەکان لە ئوردن. PLO و زۆربەی گرووپە چەکدارەکان ناچار کران ئوردن بەجێ بهێڵن و بەرەو لوبنان بڕۆن.

دووەم، بەهێزبوونی دەسەڵاتی پاشایەتی هاشمی لە ئوردن. پاشا حوسێن توانی کۆنترۆڵی تەواوی وڵاتەکەی بەدەست بهێنێتەوە.

سێیەم، گۆڕانکاری لە ستراتیژی PLO. دوای ئەم شکستە، PLO زیاتر ڕووی کردە کاری دیپلۆماسی و سیاسی لە جیاتی چالاکی  بەردەوامی ڕاپۆرتەکە:

چوارەم، خراپبوونی پەیوەندی نێوان وڵاتانی عەرەبی و فەلەستینییەکان. ئەم ڕووداوە متمانەی نێوان فەلەستینییەکان و زۆربەی وڵاتانی عەرەبی، بەتایبەت ئوردن، لاواز کرد.

پێنجەم، گۆڕانکاری لە بارودۆخی ژیانی فەلەستینییەکان لە ئوردن. دوای جەنگەکە، مافەکانیان سنووردار کرا و چاودێری توندتر خرایە سەریان.

شەشەم، کاریگەری لەسەر ژمارەی قوربانیان و ئاوارەکان. بە پێی سەرچاوە جیاوازەکان، نزیکەی 3,400 کەس کوژران، کە زۆربەیان فەلەستینی بوون. هەروەها نزیکەی 20,000 فەلەستینی ناچار بوون ئوردن بەجێ بهێڵن.

حەوتەم، گواستنەوەی بنکەی سەرەکی PLO بۆ لوبنان، کە دواتر کاریگەری لەسەر بارودۆخی سیاسی و ئەمنی لوبنان هەبوو.

کاریگەرییە درێژخایەنەکان

جەنگی ئەیلوولی ڕەش کاریگەری درێژخایەنی لەسەر ناوچەکە و پرسی فەلەستین هەبوو:

یەکەم، گۆڕانکاری لە پێگەی ئوردن لە ناوچەکەدا. ئوردن وەک وڵاتێکی سەقامگیرتر و پێشبینیکراوتر دەرکەوت، کە بووە هۆی باشتربوونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕۆژئاوا.

دووەم، گۆڕانکاری لە ستراتیژی خەباتی فەلەستینی. PLO زیاتر ڕووی کردە کاری دیپلۆماسی و دانوستان لە جیاتی خەباتی چەکداری.

سێیەم، کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان فەلەستینییەکان و وڵاتانی عەرەبی. ئەم ڕووداوە بووە هۆی دروستبوونی بێمتمانەیی نێوان هەردوولا کە تا ئێستاش کاریگەری هەیە.

چوارەم، گۆڕانکاری لە هاوسەنگی هێز لە ناوچەکەدا. لاوازبوونی پێگەی فەلەستینییەکان لە ئوردن بووە هۆی بەهێزبوونی پێگەی وڵاتانی دیکە وەک سووریا و لوبنان لە پرسی فەلەستیندا.

پێنجەم، کاریگەری لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی بەرامبەر بە پرسی فەلەستین. ئەم ڕووداوە بووە هۆی ئەوەی کە زلهێزەکان زیاتر گرنگی بە ڕۆڵی وڵاتانی عەرەبی بدەن لە چارەسەرکردنی کێشەی فەلەستیندا.

شیکردنەوەی مێژوویی و سیاسی

جەنگی ئەیلوولی ڕەش دەکرێت لە چەند ڕوانگەیەکەوە شیکار بکرێت:
لە ڕووی مێژووییەوە، ئەم ڕووداوە نیشاندەری ئاڵۆزی و پێچەڵپێچی پەیوەندییەکانی نێوان عەرەب و پرسی فەلەستینە. هەروەها دەریدەخات کە چۆن بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانی وڵاتانی عەرەبی زۆرجار لەگەڵ ئامانجەکانی بزووتنەوەی نەتەوەیی فەلەستین یەک نایەتەوە.

لە ڕووی سیاسییەوە، ئەم جەنگە نیشانی دا کە چۆن پرسی فەلەستین کاریگەری لەسەر سەقامگیری ناوخۆیی وڵاتانی عەرەبی هەیە. هەروەها دەریخست کە چۆن زلهێزەکان ڕۆڵیان لە شێوەدان بە سیاسەتی ناوچەکە هەیە.

لە ڕووی ستراتیژییەوە، ئەم ڕووداوە بووە هۆی گۆڕانکاری لە شێوازی خەباتی فەلەستینی، لە خەباتی چەکدارییەوە بەرەو کاری دیپلۆماسی و سیاسی.

دەرەنجام

جەنگی ئەیلوولی ڕەش یەکێک لە گرنگترین ڕووداوەکانی مێژووی هاوچەرخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە. ئەم جەنگە نەک تەنها کاریگەری لەسەر پەیوەندی نێوان ئوردن و فەلەستینییەکان هەبوو، بەڵکو شوێنەواری لەسەر کۆی پرسی فەلەستین و سیاسەتی ناوچەکە بەجێهێشت. 

ئەم ڕووداوە دەریخست کە پرسی فەلەستین چەندە ئاڵۆزە و چۆن کاریگەری لەسەر سەقامگیری ناوچەکە هەیە. هەروەها نیشانی دا کە چۆن بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانی وڵاتانی عەرەبی دەتوانن لەگەڵ ئامانجەکانی بزووتنەوەی نەتەوەیی فەلەستین ناکۆک بن.

لە کۆتاییدا، جەنگی ئەیلوولی ڕەش وەک خاڵێکی وەرچەرخان لە مێژووی پرسی فەلەستین و پەیوەندییەکانی نێوان عەرەب دەمێنێتەوە. کاریگەرییەکانی ئەم ڕووداوە تا ئەمڕۆش لە سیاسەت و پەیوەندییەکانی ناوچەکەدا بەدی دەکرێن.