ئیسحاق ئەلبیروونی-سەردەمی زێڕینی ئیسلام

پێشەکی

ئیسحاق ئەلبیروونی (٩٧٣-١٠٤٨) یەکێک بوو لە گەورەترین زانایانی سەردەمی زێڕینی ئیسلام، کە بە داخەوە لە جیهانی ڕۆژئاوادا کەمتر ناسراوە. ئەم زانا فرەزانە لە بوارەکانی بیرکاری، ئەستێرەناسی، جوگرافیا، فیزیک، کیمیا و مێژوودا شارەزاییەکی قووڵی هەبوو. توێژینەوە و بەرهەمەکانی ئەلبیروونی کاریگەرییەکی گەورەیان لەسەر گەشەسەندنی زانست لە جیهانی ئیسلامی و دواتر لە ئەوروپادا هەبووە.

ژیانی سەرەتایی و پەروەردە

ئیسحاق ئەلبیروونی لە ساڵی ٩٧٣ی زایینی لە ناوچەی خوارەزم (کە ئێستا بەشێکە لە ئۆزبەکستان) لە دایک بووە. لە تەمەنێکی زووەوە خولیای فێربوون و زانست بووە و لە ژێر چاودێری مامۆستا بەناوبانگەکانی سەردەمی خۆیدا پەروەردە بووە. ئەلبیروونی زمانە جیاوازەکانی وەک عەرەبی، فارسی، یۆنانی و سانسکریتی فێر بوو، کە دواتر یارمەتی دا لە توێژینەوە و وەرگێڕانی بەرهەمە زانستییەکانی سەردەمەکانی پێش خۆی.

بەرهەمە زانستییەکانی

ئەلبیروونی نزیکەی ١٤٦ بەرهەمی لە بوارە جیاوازەکاندا نووسیوە، کە بەداخەوە تەنها ٢٢ دانەیان گەیشتوونەتە ئەمڕۆ. گرنگترین بەرهەمەکانی بریتین لە:

- "ئەلقانوون ئەلمەسعوودی": کتێبێکی گرنگە لە بواری ئەستێرەناسی و جوگرافیادا.
- "تەحقیقی ماللهیند": کتێبێکە لەسەر کەلتوور و زانستی هیندستان.
- "ئەلئاسار ئەلباقیە": کتێبێکە لەسەر مێژووی گەلان و شارستانیەتەکان.

ئەم بەرهەمانە، سەرەڕای گرنگییان لە بوارە زانستییەکاندا، بەڵگەن لەسەر بیری کراوە و لێبوردەیی ئەلبیروونی بەرامبەر بە کەلتوور و بیروباوەڕە جیاوازەکان.

کاریگەری لەسەر بیرکاری و ئەستێرەناسی

ئەلبیروونی لە بواری بیرکاریدا چەندین داهێنانی گرنگی هەبووە. یەکێک لە گرنگترینیان، داهێنانی ڕێگایەکی نوێ بوو بۆ دۆزینەوەی ڕێژەی نێوان تیرەی بازنە و چێوەکەی (پای π). هەروەها، ئەو یەکەم کەس بوو کە سێگۆشەی هێڵکاری بەکارهێنا بۆ چارەسەرکردنی کێشە ئەستێرەناسییەکان.

لە بواری ئەستێرەناسیدا، ئەلبیروونی توانی بە وردی قەبارەی زەوی بپێوێت و بە ڕێگایەکی زۆر ورد بازنەی نیوەڕۆی زەوی دیاری بکات. هەروەها، ئەو یەکەم کەس بوو کە گومانی لە تیۆری بەتلیمۆس هەبوو سەبارەت بە سووڕانەوەی خۆر بە دەوری زەویدا و پێشنیاری کرد کە ڕەنگە زەوی بە دەوری خۆردا بسووڕێتەوە.

گەشتە زانستییەکانی

ئەلبیروونی بە درێژایی ژیانی چەندین گەشتی زانستی ئەنجام دا بۆ وڵاتانی جیاواز. گرنگترین گەشتەکانی بۆ هیندستان بوو، کە نزیکەی دە ساڵی خایاند. لەم ماوەیەدا، ئەو توانی زمانی سانسکریت فێر ببێت و لێکۆڵینەوەی قووڵ لەسەر کەلتوور، ئایین و زانستی هیندی بکات. ئەنجامی ئەم لێکۆڵینەوانە لە کتێبی "تەحقیقی ماللهیند"دا کۆکراونەتەوە کە یەکێکە لە گرنگترین سەرچاوەکان بۆ ناسینی هیندستانی سەدەکانی ناوەڕاست.

میراتی فکری و کاریگەری لەسەر زانستی هاوچەرخ

میراتی فکری ئەلبیروونی کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر زانایانی دوای خۆی هەبووە. بیرۆکەکانی لە بواری ئەستێرەناسیدا ڕێگایان خۆش کرد بۆ گەشەسەندنی تیۆری خۆرناوەندی لە سەدەکانی دواتردا. هەروەها، ڕێگاکانی لە پێوانی زەوی و دیاریکردنی درێژی و پانی جوگرافی شوێنەکان، بنەمایەکی گرنگ بوون بۆ گەشەسەندنی زانستی جوگرافیا و کەشتیوانی.

لە بواری کۆمەڵایەتی و مرۆییشدا، شێوازی زانستی و بابەتیانەی ئەلبیروونی لە لێکۆڵینەوە لە کەلتوور و ئایینە جیاوازەکان، ڕێگای خۆش کرد بۆ گەشەسەندنی بوارەکانی ئەنترۆپۆلۆژیا و لێکۆڵینەوە کەلتوورییەکان لە سەردەمی هاوچەرخدا.

 ئەنجام

ئیسحاق ئەلبیروونی بە ڕاستی یەکێک بووە لە گەورەترین زانایانی مێژووی مرۆڤایەتی. فرەزانی، کرانەوەی فکری و شێوازی زانستیانەی ئەو لە لێکۆڵینەوەکانیدا، کردوویانەتە نموونەیەکی بەرز بۆ زانایانی هەموو سەردەمەکان. سەرەڕای ئەوەی کە لە ڕۆژئاوادا کەمتر ناسراوە، بەڵام کاریگەری و میراتە فکرییەکەی بە شێوەیەکی بەرچاو لە زانستی هاوچەرخدا ڕەنگی داوەتەوە. گرنگە کە ڕۆڵی ئەم زانا گەورەیە لە مێژووی زانست و فەلسەفەدا زیاتر بناسێنرێت و بەها و گرنگی بەرهەمەکانی بە تەواوی هەڵبسەنگێنرێت.