جەنگی هەڵوەشاندنەوەی یوگۆسلاڤیا

پێشەکی

جەنگەکانی یوگۆسلاڤیا کۆمەڵێک ملمانێ و شەڕی ناوخۆیی بوون کە لە دەیەی ١٩٩٠دا ڕوویاندا و بوونە هۆی هەڵوەشانەوەی کۆماری فیدراڵی سۆشیالیستی یوگۆسلاڤیا. ئەم جەنگانە بە خوێناویترین ملمانێی ئەوروپا دادەنرێن لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە. لەم ڕاپۆرتەدا، ئێمە سەرنج دەخەینە سەر هۆکارە مێژووییەکان، ڕەوتی جەنگەکان، و دەرەنجامەکانیان کە شێوەی نەخشەی سیاسی بەڵقانیان گۆڕی.

پێشینەی مێژوویی

یوگۆسلاڤیا وەک دەوڵەتێکی فرەنەتەوە لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم لەسەر کەلاوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و نەمسا-هەنگاریا دامەزرا. لە سەرەتادا بە ناوی "شانشینی سرب، کرۆات و سلۆڤێن" ناسرا و لە ساڵی ١٩٢٩ ناوی گۆڕا بۆ یوگۆسلاڤیا.

لە ماوەی سەدەکان، ئەم ناوچەیە شوێنی تێکەڵبوونی کولتوور و ئایینە جیاوازەکان بووە. سربەکان و مۆنتینیگرۆییەکان زۆربەیان ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژهەڵاتی بوون، کرواتەکان و سلۆڤێنەکان کاتۆلیکی ڕۆمی، و بەشێکی زۆر لە بۆسنیاییەکان و ئەلبانییەکان موسوڵمان بوون. ئەم جیاوازییە کولتووری و ئایینیانە ڕۆڵێکی گرنگیان لە مێژووی ناوچەکە و دواتر لە جەنگەکاندا هەبوو.

لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەمدا، یوگۆسلاڤیا لەلایەن هێزەکانی میحوەرەوە داگیر کرا و دابەش بوو. لەم ماوەیەدا، ناکۆکی و توندوتیژی نێوان گرووپە جیاوازەکان زیادی کرد. پارتیزانە کۆمۆنیستەکان بە ڕێبەرایەتی یۆسیپ برۆز تیتۆ ڕۆڵێکی سەرەکییان لە بەرەنگاربوونەوەی داگیرکەران و دواتر گرتنەدەستی دەسەڵات هەبوو.

دوای جەنگ، تیتۆ سیستەمێکی فیدراڵی دامەزراند کە پێکهاتبوو لە شەش کۆمار: بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا، کرواتیا، مەکەدۆنیا، مۆنتینیگرۆ، سربیا، و سلۆڤینیا. هەروەها دوو هەرێمی خودموختار لە ناو سربیا دروست کران: کۆسۆڤۆ و ڤۆیڤۆدینا. تیتۆ توانی بە سیاسەتی "برایەتی و یەکێتی" و هاوسەنگی نێوان نەتەوە جیاوازەکان، یەکپارچەیی وڵات بپارێزێت.

لە ژێر دەسەڵاتی تیتۆدا، یوگۆسلاڤیا سیاسەتێکی سەربەخۆی لە بلۆکی سۆڤیەت گرتەبەر و بوو بە ڕێبەری بزووتنەوەی نابەستراوان. ئەمە بووە هۆی ئەوەی کە یوگۆسلاڤیا پێگەیەکی تایبەتی لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا هەبێت و پەیوەندی باشی لەگەڵ هەردوو بەرەی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات هەبێت.

هۆکارەکانی جەنگ

مردنی تیتۆ لە ١٩٨٠ یەکێک لە خاڵە وەرچەرخانە گرنگەکان بوو. دوای مردنی، بۆشاییەکی سیاسی دروست بوو کە هیچ کەسێک نەیتوانی بە تەواوی پڕی بکاتەوە. سیستەمی سەرۆکایەتی بەکۆمەڵ کە دوای تیتۆ دامەزرا، نەیتوانی ئەو کاریزما و دەسەڵاتەی هەبێت کە تیتۆ هەیبوو.

لە ١٩٨٠کان، یوگۆسلاڤیا ڕووبەڕووی قەیرانێکی ئابووری قووڵ بووەوە. هەڵاوسان، بێکاری، و قەرزی دەرەکی زیادی کرد. ئەم دۆخە ئابوورییە خراپە بووە هۆی زیادبوونی ناڕەزایەتی و گرژی نێوان کۆمارە جیاوازەکان.

هەڵکشانی ناسیۆنالیزم لە هەموو کۆمارەکان، بەتایبەت لە سربیا، فاکتەرێکی گرنگ بوو. ڕێبەرە سیاسییەکان دەستیان کرد بە بەکارهێنانی هەستی نەتەوەیی بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆیان. لەم نێوەندەدا، سەرهەڵدانی سلۆبۆدان میلۆشۆڤیچ لە سربیا ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو. میلۆشۆڤیچ سیاسەتێکی ناسیۆنالیستی توندی گرتەبەر کە تێیدا جەختی لەسەر مافەکانی سربەکان لە سەرانسەری یوگۆسلاڤیا دەکردەوە.

ناکۆکی نێوان کۆمارەکان لەسەر دەسەڵات و سەرچاوە ئابوورییەکان زیادی کرد. کۆمارە دەوڵەمەندترەکان وەک سلۆڤینیا و کرواتیا هەستیان دەکرد کە بەشێکی زۆر لە داهاتەکەیان بۆ کۆمارە هەژارترەکان دەڕوات، لە کاتێکدا کۆمارە هەژارترەکان پێیان وابوو کە بە شێوەیەکی دادپەروەرانە سوودیان لە سەرچاوەکانی وڵات وەرنەگرتووە.

کێشەی ئیتنی، بەتایبەت لە ناوچە تێکەڵەکان وەک بۆسنیا و کۆسۆڤۆ، فاکتەرێکی گرنگی دیکە بوو. لە کۆسۆڤۆ، زۆرینەی ئەلبانی داوای مافی زیاتریان دەکرد، لە کاتێکدا سربەکان دەیانویست کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر ئەم هەرێمەدا بپارێزن. لە بۆسنیا، سێ گرووپی سەرەکی (بۆسنیاییەکان، سربەکان، و کرواتەکان) لەسەر داهاتووی وڵات ناکۆک بوون.

هەروەها، گۆڕانکارییە نێودەوڵەتییەکان، بەتایبەت ڕووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەکێتی سۆڤیەت، کاریگەرییان لەسەر دۆخی یوگۆسلاڤیا هەبوو. ئەم گۆڕانکارییانە هانی خواستی سەربەخۆیی لە کۆمارە جیاوازەکان دا.

جەنگەکانی یوگۆسلاڤیا

جەنگی سلۆڤینیا

جەنگی سلۆڤینیا (١٩٩١) ، کە بە "جەنگی دە ڕۆژە" ناسراوە، یەکەم جەنگ بوو لە زنجیرە جەنگەکانی یوگۆسلاڤیا. لە ٢٥ی حوزەیرانی ١٩٩١، سلۆڤینیا سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند. ڕۆژی دواتر، سوپای فیدراڵی یوگۆسلاڤیا هێرشی کردە سەر سلۆڤینیا بە مەبەستی کۆنترۆڵکردنەوەی سنوورەکان و فڕۆکەخانەکان.

سلۆڤینیا، کە پێشتر ئامادەکاری کردبوو، بەرگرییەکی بەهێزی نیشان دا. هێزە چەکدارەکانی سلۆڤینیا و پۆلیس توانیان زۆربەی هێرشەکانی سوپای فیدراڵی بوەستێنن. لەگەڵ ئەوەی کە شەڕەکە کورت بوو، بەڵام نزیکەی ٧٥ کەس کوژران.

لە ٧ی تەمموز، بە ناوبژیوانی یەکێتی ئەوروپا، ڕێککەوتنی بریۆنی واژۆ کرا کە بەپێی ئەو سوپای فیدراڵی لە سلۆڤینیا کشایەوە. ئەم جەنگە کورتە بووە هۆی سەربەخۆیی سلۆڤینیا و دەستپێکی هەڵوەشانەوەی یوگۆسلاڤیا.

جەنگی کرواتیا (١٩٩١-١٩٩٥)

دوای سەربەخۆیی سلۆڤینیا، کرواتیاش سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند. بەڵام لێرەدا دۆخەکە ئاڵۆزتر بوو، چونکە کەمینەیەکی بەرچاوی سرب لە کرواتیا دەژیان، بەتایبەت لە ناوچەکانی کرایینا و سلاڤۆنیای ڕۆژهەڵات.

سربەکانی کرواتیا، بە پشتیوانی سربیا و سوپای فیدراڵی یوگۆسلاڤیا، دژی جیابوونەوە وەستان و کۆماری سربی کرایینا-یان ڕاگەیاند. ئەمە بووە هۆی شەڕێکی قورس کە تێیدا شارەکانی وەک ڤۆکۆڤار و دوبرۆڤنیک کەوتنە بەر هێرشی قورس.

جەنگەکە بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕی. لە سەرەتادا، هێزەکانی سربیا و سربەکانی کرواتیا توانیان بەشێکی زۆری ناوچە سربنشینەکان کۆنترۆڵ بکەن. بەڵام لە ١٩٩٥، کرواتیا دوو عەمەلیاتی سەربازی گەورەی ئەنجامدا: عەمەلیاتی "بروسکە" لە مانگی ئایار و عەمەلیاتی "تەوژم" لە مانگی ئاب. ئەم دوو عەمەلیاتە بوونە هۆی شکستی هێزەکانی سرب و گەڕانەوەی زۆربەی ناوچە داگیرکراوەکان بۆ ژێر کۆنترۆڵی کرواتیا.

جەنگی کرواتیا بە ڕێککەوتنی ئەردۆت لە نۆڤەمبەری ١٩٩٥ کۆتایی هات. ئەم جەنگە بووە هۆی کوژرانی نزیکەی ٢٠,٠٠٠ کەس و ئاوارەبوونی سەدان هەزار کەسی دیکە. هەروەها بووە هۆی گۆڕانکاری دیمۆگرافی گەورە لە کرواتیا، بە تایبەت کەمبوونەوەی ژمارەی سربەکان لەم وڵاتە.

جەنگی بۆسنیا (١٩٩٢-١٩٩٥)

جەنگی بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا خوێناویترین و ئاڵۆزترین جەنگی یوگۆسلاڤیا بوو. لە مارسی ١٩٩٢، بۆسنیا ڕیفراندۆمێکی بۆ سەربەخۆیی ئەنجامدا کە زۆرینەی بۆسنیاییەکان (زۆربەیان موسوڵمان) و کرواتەکان دەنگیان بۆ سەربەخۆیی دا، بەڵام سربەکان بایکۆتیان کرد.

دوای ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی بۆسنیا، شەڕ لە نێوان سێ گرووپی سەرەکی دەستی پێکرد: بۆسنیاییەکان، سربەکان، و کرواتەکان. سربەکان، بە پشتیوانی سربیا و سوپای فیدراڵی یوگۆسلاڤیا، بەشێکی زۆری خاکی بۆسنیایان داگیر کرد و "کۆماری سرپسکا"یان دامەزراند.

جەنگی بۆسنیا بە توندوتیژی و پاکتاوی ئیتنی ناسرا. چەندین کۆمەڵکوژی ڕوویدا، کە ناسراوترینیان کۆمەڵکوژی سربرنیتسا بوو لە جوولای ١٩٩٥، کە تێیدا نزیکەی ٨,٠٠٠ پیاوی بۆسنیایی موسوڵمان کوژران.

لە سەرەتادا، کرواتەکان و بۆسنیاییەکان هاوپەیمان بوون دژی سربەکان، بەڵام دواتر ئەوانیش کەوتنە شەڕ لەگەڵ یەکتر. ئەم دۆخە ئاڵۆزە بووە هۆی دروستبوونی چەندین بەرە و گۆڕانی هاوپەیمانێتییەکان لە ماوەی جەنگدا.

کۆمەڵگای نێودەوڵەتی چەندین هەوڵی دا بۆ کۆتایی هێنان بە شەڕەکە، بەڵام زۆربەیان سەرکەوتوو نەبوون. لە کۆتاییدا، دوای بۆردومانی ناتۆ دژی پێگەکانی سربەکان و گۆڕانکاری لە هاوسەنگی هێزدا، لایەنەکان ناچار کران ڕێککەوتنی ئاشتی دەیتۆن واژۆ بکەن لە نۆڤەمبەری ١٩٩٥.

ڕێککەوتنی دەیتۆن بۆسنیای دابەش کرد بۆ دوو ئەنتیتی: فیدراسیۆنی بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا (بۆ بۆسنیاییەکان و کرواتەکان) و کۆماری سرپسکا (بۆ سربەکان). ئەم ڕێککەوتنە کۆتایی بە شەڕ هێنا، بەڵام دۆخێکی سیاسی ئاڵۆزی بەجێهێشت کە تا ئێستاش بەردەوامە.

جەنگی بۆسنیا بووە هۆی کوژرانی نزیکەی ١٠٠,٠٠٠ کەس و ئاوارەبوونی زیاتر لە دوو ملیۆن کەس. هەروەها بووە هۆی وێرانبوونی بەشێکی زۆری وڵات و گۆڕانکاری دیمۆگرافی گەورە.

جەنگی کۆسۆڤۆ (١٩٩٨-١٩٩٩):

جەنگی کۆسۆڤۆ دوا جەنگی گەورە بوو لە زنجیرە جەنگەکانی یوگۆسلاڤیا. کۆسۆڤۆ هەرێمێکی خودموختار بوو لە ناو کۆماری سربیا کە زۆرینەی دانیشتوانەکەی ئەلبانی بوون. لە ١٩٨٩، میلۆشۆڤیچ خودموختاری کۆسۆڤۆی هەڵوەشاندەوە، کە بووە هۆی ناڕەزایەتی بەرفراوانی ئەلبانییەکان.

لە ١٩٩٨، سوپای ڕزگاریخوازی کۆسۆڤۆ (UÇK) دەستی کرد بە چالاکی چەکداری دژی هێزەکانی سربیا. حکومەتی سربیا بە توندی وەڵامی دایەوە و دەستی کرد بە ئۆپەراسیۆنی سەربازی بەرفراوان لە کۆسۆڤۆ. ئەم دۆخە بووە هۆی ئاوارەبوونی سەدان هەزار ئەلبانی کۆسۆڤۆ.

کۆمەڵگای نێودەوڵەتی هەوڵی دا ناوبژیوانی بکات، بەڵام کاتێک وتووێژەکان شکستیان هێنا، ناتۆ دەستی کرد بە بۆردومانی ئامانجەکانی سربیا لە مارسی ١٩٩٩. ئەم هێرشە ئاسمانییە ٧٨ ڕۆژی خایاند و لە کۆتاییدا بووە هۆی کشانەوەی هێزەکانی سربیا لە کۆسۆڤۆ.

دوای شەڕەکە، کۆسۆڤۆ کەوتە ژێر بەڕێوەبردنی نەتەوە یەکگرتووەکان. لە ساڵی ٢٠٠٨، کۆسۆڤۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی کرد، بەڵام سربیا تا ئێستاش دانی پێدا نەناوە و کێشەکە بەردەوامە.

جەنگی کۆسۆڤۆ بووە هۆی کوژرانی نزیکەی ١٣,٠٠٠ کەس و ئاوارەبوونی نزیکەی ملیۆنێک کەس. هەروەها بووە هۆی گۆڕانکاری دیمۆگرافی گەورە لە کۆسۆڤۆ، بە تایبەت کەمبوونەوەی ژمارەی سربەکان لەم هەرێمە.

(دەتوانم بەردەوام بم بە باسکردنی دەرەنجامەکانی جەنگ و دۆخی پاش جەنگ ئەگەر پێویست بێت.)

بەڵێ، با بەردەوام بین بە باسکردنی دەرەنجامەکانی جەنگ و دۆخی پاش جەنگ:

دەرەنجامەکانی جەنگ

جەنگەکانی یوگۆسلاڤیا کاریگەری قووڵ و درێژخایەنیان لەسەر ناوچەکە بەجێهێشت:

ا. تێچووی مرۆیی: نزیکەی ١٤٠,٠٠٠ کەس لە هەموو جەنگەکاندا کوژران. زیاتر لە ٤ ملیۆن کەس ئاوارە بوون، کە بووە هۆی گەورەترین قەیرانی پەنابەران لە ئەوروپا لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە.

ب. وێرانکاری ئابووری: ژێرخانی ئابووری زۆربەی وڵاتەکان، بەتایبەت بۆسنیا و کۆسۆڤۆ، بە تەواوی وێران بوو. ئەمە بووە هۆی دواکەوتنی گەشەی ئابووری بۆ چەندین ساڵ.

ج. گۆڕانکاری دیمۆگرافی: پاکتاوی ئیتنی و کۆچی بەکۆمەڵ بووە هۆی گۆڕانی پێکهاتەی دانیشتوانی زۆربەی ناوچەکان. بۆ نموونە، ژمارەی سربەکان لە کرواتیا و کۆسۆڤۆ بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بووەوە.

د. برینی کۆمەڵایەتی و دەروونی: جەنگ برینی قووڵی لە کۆمەڵگاکاندا بەجێهێشت. زۆربەی خەڵک ئەزموونی توندوتیژی، لەدەستدانی ئازیزان، و ئاوارەبوونیان هەبوو، کە کاریگەری درێژخایەنی لەسەر تەندروستی دەروونییان هەبوو.

ه. گۆڕانی نەخشەی سیاسی: یوگۆسلاڤیا هەڵوەشایەوە و چەندین دەوڵەتی نوێ دروست بوون: سلۆڤینیا، کرواتیا، بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا، مەکەدۆنیای باکوور (ئێستا)، مۆنتینیگرۆ، سربیا، و کۆسۆڤۆ.

و. دادگایی تاوانبارانی جەنگ: دادگای تایبەت بۆ یوگۆسلاڤیای پێشوو (ICTY) دامەزرا بۆ دادگایی کردنی ئەو کەسانەی تاوانی جەنگیان ئەنجام دابوو.

ئەنجامگیری

جەنگەکانی یوگۆسلاڤیا یەکێک لە تراژیدیاترین ڕووداوەکانی ئەوروپای دوای جەنگی جیهانی دووەم بوون. ئەم جەنگانە نەک تەنها نەخشەی سیاسی بەڵقانیان گۆڕی، بەڵکو کاریگەری قووڵیان لەسەر ژیانی ملیۆنان کەس هەبوو.