جینۆسایدی بۆسنە و هەرسک

پێشەکی

جینۆسایدی بۆسنە و هەرسک یەکێکە لە تاریکترین لاپەڕەکانی مێژووی ئەوروپا لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی. لە ماوەی ساڵانی ١٩٩٢ تا ١٩٩٥، لە کاتی هەڵوەشانەوەی یوگۆسلاڤیا، بۆسنە و هەرسک بووە گۆڕەپانی شەڕێکی خوێناوی کە تێیدا هێزە سربییەکان دەستیان دایە پاکتاوکردنی ئیتنی و کۆمەڵکوژی بەرامبەر بە موسوڵمانانی بۆسنیایی و کرواتەکان. ئەم ڕاپۆرتە تیشک دەخاتە سەر ڕووداوە سەرەکییەکان، شێوازەکانی کوشتن، و کاردانەوەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەرامبەر بەم تراژیدیایە.

پێشینەی مێژوویی

بۆسنە و هەرسک، وەک بەشێک لە یوگۆسلاڤیا، ماوەیەکی دوورودرێژ شوێنی پێکەوەژیانی ئاشتیانەی نەتەوە و ئایینە جیاوازەکان بوو. بەڵام لەگەڵ هەڵوەشانەوەی یوگۆسلاڤیا لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی بیستەم، کێشە ئیتنی و ئایینییەکان سەریان هەڵدایەوە. سربەکان، کە زۆرینەیان ئۆرتۆدۆکس بوون، بۆسنیاییەکان کە زۆربەیان موسوڵمان بوون، و کرواتەکان کە زۆربەیان کاسۆلیک بوون، کەوتنە ململانێیەکی توندەوە.

دەستپێکی شەڕ و جینۆسایدی بۆسنە و هەرسک

لە ئەپریلی ١٩٩٢، دوای ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی بۆسنە و هەرسک، شەڕ هەڵگیرسا. هێزەکانی سربی بۆسنە، بە پشتیوانی سوپای یوگۆسلاڤیا، دەستیان کرد بە داگیرکردنی ناوچەکان و پاکتاوکردنی ئیتنی. ئامانجی سەرەکییان دروستکردنی "سربیای گەورە" بوو لە ڕێگەی پاکتاوکردن یان دەرکردنی نەتەوەکانی تر.

شێوازەکانی کوشتن و پاکتاوکردن

هێزە سربییەکان چەندین شێوازی دڕندانەیان بەکارهێنا بۆ پاکتاوکردنی ئیتنی:
- کوشتنی بەکۆمەڵی هاوڵاتیانی سڤیل
- وێرانکردنی گوند و شارۆچکەکان
- دەرکردنی خەڵک لە ماڵ و شوێنی خۆیان
- برسیکردن و بێبەشکردن لە خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان
- بۆردومانی شارەکان، بەتایبەت سارایێڤۆ

کەمپەکانی ڕاگرتن و ئەشکەنجەدان

سربەکان چەندین کەمپی ڕاگرتنیان دامەزراند کە تێیاندا هەزاران کەس ئەشکەنجە دەدران و دەکوژران. ناسراوترین ئەم کەمپانە "ئۆمارسکا" و "ترنۆپۆلیێ" بوون. لەم کەمپانەدا، خەڵک ڕووبەڕووی برسێتی، لێدان، ئەشکەنجە و کوشتن دەبوونەوە.

کۆمەڵکوژی سربرێنیتسا

لە جولای ١٩٩٥، گەورەترین کۆمەڵکوژی لە ئەوروپا دوای جەنگی دووەمی جیهانی لە شاری سربرێنیتسا ڕوویدا. هێزەکانی سربی بۆسنە بە سەرکردایەتی ژەنەراڵ ڕاتکۆ ملادیچ زیاتر لە ٨,٠٠٠ پیاو و کوڕی موسوڵمانی بۆسنیایییان کوشت. ئەم ڕووداوە دواتر بە فەرمی وەک جینۆساید ناسێنرا.

دەستدرێژی سێکسی وەک چەکی شەڕ

یەکێک لە دیاردە هەرە ناشیرینەکانی ئەم شەڕە، بەکارهێنانی دەستدرێژی سێکسی وەک چەکێکی شەڕ بوو. دەیان هەزار ژن و کچ بوونە قوربانی دەستدرێژی سیستەماتیک. ئەم کردەوەیە وەک ئامرازێک بۆ چاندنی ترس و شکاندنی کۆمەڵگا بەکاردەهێنرا.

بێدەنگی نێودەوڵەتی

سەرەتا، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کاردانەوەیەکی لاوازی هەبوو بەرامبەر بەم قەیرانە. نەتەوە یەکگرتووەکان چەند ناوچەی ئارامی ڕاگەیاند، بەڵام نەیتوانی پارێزگارییان لێبکات. زۆربەی وڵاتان سەرەتا پێیان وابوو ئەمە کێشەیەکی ناوخۆییە و نابێت دەستتێوەردان بکرێت.

ڕۆڵی ئەمریکا و ناتۆ

سەرەتا، ئەمریکا و ناتۆ خۆیان لە دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ بواردبوو. بەڵام دوای کۆمەڵکوژی سربرێنیتسا و گوشاری ڕای گشتی، ناتۆ دەستی کرد بە ئۆپەراسیۆنی سەربازی دژی هێزەکانی سربی بۆسنە. لە ئۆگەستی ١٩٩٥، ناتۆ دەستی کرد بە بۆردومانکردنی پێگەکانی سربی بۆسنە، کە ڕێگەی بۆ کۆتاییهێنان بە شەڕەکە خۆشکرد.

ئەنجامەکان و دادگاییکردن

لە ئەنجامی ئەم شەڕەدا:
- نزیکەی ١٠٠,٠٠٠ کەس کوژران
- زیاتر لە ٢ ملیۆن کەس ئاوارە بوون
- هەزاران ژن و کچ بوونە قوربانی دەستدرێژی سێکسی
- سەدان گوند و شارۆچکە وێران کران

دوای شەڕەکە، دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بۆ یوگۆسلاڤیای پێشوو دامەزرا بۆ دادگاییکردنی تاوانبارانی شەڕ. چەندین سەرکردەی سربی، لەوانە سلۆبۆدان میلۆشۆڤیچ و ڕادۆڤان کارادزیچ، دادگایی کران.

کاریگەرییە درێژخایەنەکان

ئەم جینۆسایدە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ناوچەکە و جیهان بەجێهێشت:
- گۆڕانکاری لە پێکهاتەی دیمۆگرافی بۆسنە و هەرسک
- دروستبوونی برینێکی قووڵی کۆمەڵایەتی کە تا ئێستاش ساڕێژ نەبووە
- گۆڕانکاری لە سیاسەتی نێودەوڵەتی بەرامبەر بە قەیرانە مرۆییەکان
- بەهێزبوونی چەمکی "بەرپرسیارێتی پاراستن" لە یاسای نێودەوڵەتیدا

ئەنجام

جینۆسایدی بۆسنە و هەرسک یەکێکە لە تاریکترین بەشەکانی مێژووی هاوچەرخ. ئەم ڕووداوە پێمان دەڵێت کە چۆن ڕق و کینەی ئیتنی و ئایینی دەتوانێت ببێتە هۆی کارەساتی گەورە، و چۆن بێدەنگی و دوودڵی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەتوانێت ڕێگە بە درێژەکێشانی ئەم جۆرە تاوانانە بدات. هەروەها، ئەم ڕووداوە بووە هۆی گۆڕانکاری لە تێگەیشتنی نێودەوڵەتی بۆ بەرپرسیارێتی پاراستنی مرۆڤایەتی لە کاتی قەیرانە مرۆییەکاندا.