پێشەکی

کۆمەڵکووژی ڕواندا یەکێک لە تاریکترین و دڵتەزێنترین ڕووداوەکانی مێژووی مرۆڤایەتییە کە لە ساڵی ١٩٩٤دا ڕوویدا. کە تێیدا نزیکەی ٨٠٠,٠٠٠ کەس لە ماوەی تەنها ١٠٠ ڕۆژدا کوژران.

پێشینەی مێژوویی

کۆمەڵکووژی ڕواندا ڕیشەی لە مێژووی کۆلۆنیالیزم و دابەشکردنی کۆمەڵایەتی ئەم وڵاتەدا هەیە. پێش هاتنی داگیرکەرانی ئەوروپی، ڕواندا نیشتمانی گەلی ١.هوتو ٢. تووتسی ٣. توا بوو..

لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، کاتێک بەلجیکا کۆنترۆڵی ڕواندای گرتە دەست، سیستەمێکی دابەشکردنی نەتەوەیی داسەپێنرا کە جیاوازی لە نێوان هوتو و تووتسیدا دروست کرد.

بەلجیکییەکان گروپی تووتسی وەک "باشتر" و "شارستانیتر" پۆلێن کرد و دەسەڵاتی زیاتریان پێدان، ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی ناڕەزایەتی لە نێو گەلی هوتودا. دوای سەربەخۆیی ڕواندا لە ساڵی ١٩٦٢، ئەم گرژییانە بەردەوام بوون و چەندین جار بوونە هۆی توندوتیژی و کوشتار.

لە ساڵی ١٩٧٣دا، ژووڤێنال هابیاریمانا، کە سەر بە نەتەوەی هوتو بوو، دەسەڵاتی گرتە دەست لە ڕێگەی کودەتایەکی سەربازییەوە. لە ماوەی حوکمڕانی ئەودا، سیاسەتی جیاکاری دژی تووتسییەکان پەیڕەو کرا و زۆربەی پۆستە گرنگەکان درانە هوتوەکان.

هۆکارەکانی کۆمەڵکووژی ڕواندا

کۆمەڵێک هۆکار ڕۆڵیان هەبوو لە ڕوودانی کۆمەڵکووژی ڕواندا

گرژی نەتەوەیی

دابەشبوونی کۆمەڵگا بۆ هوتو و تووتسی و بەردەوامبوونی ناکۆکی و دوژمنایەتی لە نێوانیاندا.

قەیرانی ئابووری

لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکاندا، ڕواندا ڕووبەڕووی قەیرانێکی ئابووری قورس بووەوە کە بووە هۆی زیادبوونی هەژاری و بێکاری.

پڕوپاگەندەی ڕق و کینە

میدیاکانی لایەنگری حکومەت، بە تایبەتی ڕادیۆی RTLM، بەردەوام پڕوپاگەندەی دژی تووتسییەکان بڵاو دەکردەوە و وەک "سۆسک" ناویان دەبردن.

شکستی ڕێککەوتننامەی ئاروشا

ئەم ڕێککەوتننامەیە کە لە ساڵی ١٩٩٣ واژۆ کرا بۆ کۆتاییهێنان بە شەڕی ناوخۆ، نەیتوانی سەرکەوتوو بێت و تەنها گرژییەکانی زیاتر کرد.

کوشتنی سەرۆک هابیاریمانا

لە ٦ی نیسانی ١٩٩٤دا، فڕۆکەکەی سەرۆک هابیاریمانا خرایە خوارەوە، کە بووە دەستپێکی کۆمەڵکووژییەکە.

ڕووداوەکانی کۆمەڵکووژی

کۆمەڵکووژی ڕواندا لە ٧ی نیسانی ١٩٩٤ەوە دەستی پێکرد، تەنها چەند کاتژمێر دوای خستنەخوارەوەی فڕۆکەکەی سەرۆک هابیاریمانا. لە ماوەی ١٠٠ ڕۆژدا، نزیکەی ٨٠٠,٠٠٠ کەس کوژران، زۆربەیان لە نەتەوەی تووتسی و هەروەها هوتو میانڕەوەکان.

کوشتارەکان بە شێوەیەکی سیستماتیک و ڕێکخراو ئەنجام دران. میلیشیاکانی ئینتەراهاموە، کە پێکهاتبوون لە لایەنگرانی توندڕەوی هوتو، سەرەکیترین جێبەجێکاری کۆمەڵکووژییەکە بوون. ئەوان بە چەکی سووک وەک چەقۆ و گۆپاڵ هێرشیان دەکردە سەر خەڵکی سڤیل.

لە شارەکان، بە تایبەتی لە پایتەخت کیگالی، خاڵی پشکنین دانران بۆ دۆزینەوەی تووتسییەکان. زۆر جار ناسنامەی خەڵک پشکنین دەکرا و ئەوانەی وەک تووتسی دەناسران، لە شوێنی خۆیان دەکوژران.

لە گوندەکان، میلیشیاکان ماڵ بە ماڵ دەگەڕان و خەڵکیان دەردەهێنا و دەیانکوشتن. هەندێک جار خەڵک پەنایان دەبردە بەر کڵێسا و قوتابخانەکان، بەڵام ئەم شوێنانەش دەبوونە گۆڕەپانی کۆمەڵکوژی.

قوربانیان و کاریگەرییەکان

کۆمەڵکووژی ڕواندا کاریگەری قووڵی لەسەر کۆمەڵگای ڕواندا بەجێهێشت:

ژمارەی قوربانیان

نزیکەی ٨٠٠,٠٠٠ کەس کوژران لە ماوەی سەد ڕۆژ، کە دەکاتە نزیکەی ٢٠٪ی دانیشتووانی وڵات.

ئاوارەبوون

نزیکەی ٢ ملیۆن کەس ئاوارە بوون و پەنایان بردە بەر وڵاتانی دراوسێ.

کاریگەری دەروونی

زۆربەی ڕزگاربووان تووشی کێشەی دەروونی وەک PTSD بوون.

تێکچوونی ژێرخانی ئابووری

زۆربەی دامەزراوە ئابووری و خزمەتگوزارییەکان تێکدران.

لەدەستدانی نەوەیەک

بەشێکی زۆر لە قوربانیان گەنج و منداڵ بوون، کە کاریگەری نەرێنی لەسەر داهاتووی وڵات بەجێهێشت.

کاردانەوەی نێودەوڵەتی

کاردانەوەی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەرامبەر بە کۆمەڵکووژی ڕواندا بە خاوی و ناکارامەیی ناسراوە:

نەتەوە یەکگرتووەکان

سەرەڕای بوونی هێزی ئاشتیپارێزی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕواندا (UNAMIR)، ئەم هێزە نەیتوانی ڕێگە لە کۆمەڵکووژییەکە بگرێت. لە ڕاستیدا، ژمارەی ئەم هێزانە کەم کرایەوە لە سەرەتای قەیرانەکەدا.

ئەمریکا

حکومەتی کلینتۆن خۆی لە بەکارهێنانی وشەی "کۆمەڵکووژی" بواردەوە بۆ ئەوەی ناچار نەبێت دەستێوەردان بکات.

فەڕەنسا

فەڕەنسا کە پەیوەندی نزیکی لەگەڵ حکومەتی هوتودا هەبوو، تۆمەتبار کرا بە پشتیوانیکردن لە بکوژەکان.

بەلجیکا

دوای کوژرانی ١٠ سەربازی بەلجیکی، ئەم وڵاتە هێزەکانی خۆی کشاندەوە.

تەنها لە کۆتایی کۆمەڵکووژییەکەدا بوو کە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەستی بە جووڵە کرد، بەڵام ئەمە زۆر درەنگ بوو بۆ ڕزگارکردنی زۆربەی قوربانییەکان.

دادگایی و لێپرسینەوە

دوای کۆتاییهاتنی کۆمەڵکووژییەکە، هەوڵی جۆراوجۆر درا بۆ دادگاییکردنی تاوانباران:

دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بۆ ڕواندا (ICTR)

 ئەم دادگایە لە ساڵی ١٩٩٤دا لە تانزانیا دامەزرا بۆ دادگاییکردنی سەرکردە و بەرپرسانی سەرەکی کۆمەڵکووژییەکە.

دادگاکانی گاکاکا

ئەم سیستەمە دادوەرییە نەریتییە لە ڕواندا بەکارهێنرا بۆ دادگاییکردنی ژمارەیەکی زۆر لە تۆمەتباران لە ئاستی خۆجێیی.

دادگا نێودەوڵەتییەکان

هەندێک لە تاوانبارانی کۆمەڵکووژی ڕواندا لە وڵاتانی دیکەدا دادگایی کران، بە تایبەتی ئەوانەی هەڵاتبوون بۆ دەرەوەی وڵات.

دادگاکانی ڕواندا

سیستەمی دادوەری ڕواندا خۆیشی ڕۆڵی گرنگی بینی لە دادگاییکردنی تاوانباران.

ئەم هەوڵانە بوونە هۆی دادگاییکردن و سزادانی ژمارەیەکی بەرچاو لە تاوانباران، بەڵام هێشتا زۆر کەس پێیان وایە کە دادپەروەری بە تەواوی جێبەجێ نەکراوە.

دەرئەنجام

کۆمەڵکووژی ڕواندا یەکێکە لە تاریکترین بەشەکانی مێژووی مرۆڤایەتی لە سەدەی بیستەم. ئەم ڕووداوە تراژیدییە دەرسی زۆری پێداین دەربارەی مەترسییەکانی دابەشبوونی کۆمەڵایەتی، پڕوپاگەندەی ڕق و کینە، و گرنگی کاردانەوەی خێرای نێودەوڵەتی بۆ قەیرانە مرۆییەکان.

هەرچەندە ڕواندا پێشکەوتنی بەرچاوی بەدەستهێناوە لە ڕووی ئاشتەوایی و گەشەپێدانەوە، بەڵام برینەکانی کۆمەڵکووژی هێشتا ساڕێژ نەبوونەتەوە.