ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
کارتێلەکانی کۆڵۆمبیا بۆ چەندین دەیەیە کە کاریگەرییەکی گەورەیان لەسەر کۆمەڵگا، ئابووری و سیاسەتی کۆڵۆمبیا هەبووە. ئەم ڕێکخراوە تاوانکارییانە، کە سەرەتا لە بازرگانی ماددە هۆشبەرەکان و بەتایبەت کۆکایین سەریان هەڵدا، بە خێرایی بوونە هێزێکی گەورە لە وڵاتەکەدا و کاریگەرییان بۆ دەرەوەی سنوورەکانی کۆڵۆمبیاش درێژ بۆوە.
مێژووی کارتێلەکانی کۆڵۆمبیا
سەرهەڵدانی کارتێلەکانی کۆڵۆمبیا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی 1970 و 1980، کاتێک کە بازاڕی جیهانی بۆ کۆکایین بە خێرایی گەشەی کرد. کۆڵۆمبیا، بە هۆی هەلومەرجی جوگرافی و کەشوهەوای گونجاو بۆ چاندنی گیای کۆکا، بووە سەرچاوەیەکی سەرەکی بۆ بەرهەمهێنانی کۆکایین. گرووپە تاوانکارییەکان دەستیان کرد بە ڕێکخستنی خۆیان بۆ کۆنترۆڵکردنی بەرهەمهێنان و ناردنە دەرەوەی ئەم ماددە هۆشبەرە.
یەکێک لە یەکەم و بەناوبانگترین کارتێلەکان، کارتێلی مێدێلین بوو کە لەلایەن پابلۆ ئیسکۆبارەوە دامەزرا. ئەم کارتێلە بە خێرایی گەشەی کرد و بووە یەکێک لە بەهێزترین و دەوڵەمەندترین ڕێکخراوە تاوانکارییەکانی جیهان. لە هەمان کاتدا، کارتێلی کالی لە باشووری ڕۆژئاوای کۆڵۆمبیا دەستی بە چالاکی کرد و بووە ڕکابەری سەرەکی کارتێلی مێدێلین.
لە ماوەی ساڵانی 1980 و 1990دا، ئەم کارتێلانە گەیشتنە لووتکەی دەسەڵات و کاریگەرییان. ئەوان نەک تەنها کۆنترۆڵی بازرگانی ماددە هۆشبەرەکانیان کرد، بەڵکو دەستیان خستە ناو سیاسەت، دادوەری و ئابووری کۆڵۆمبیاوە. توندوتیژی و گەندەڵی بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد، و کۆڵۆمبیا بووە یەکێک لە مەترسیدارترین وڵاتانی جیهان.
گرنگترین کارتێلەکان
1. کارتێلی مێدێلین: بە ڕابەرایەتی پابلۆ ئیسکۆبار، ئەم کارتێلە بۆ ماوەیەکی درێژ بەهێزترین و ترسناکترین کارتێل بوو. ئەوان کۆنترۆڵی زۆربەی بازرگانی کۆکایینیان لە کۆڵۆمبیاوە بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کردبوو. کارتێلی مێدێلین بە توندوتیژی و تیرۆر ناسرابوو، و چەندین کردەوەی تیرۆریستی لە دژی حکومەت و هاوڵاتیان ئەنجام دا.
2. کارتێلی کالی: دوای لاوازبوونی کارتێلی مێدێلین، کارتێلی کالی بووە بەهێزترین کارتێل لە کۆڵۆمبیا. ئەم کارتێلە بە شێوازی کارکردنی جیاواز لە کارتێلی مێدێلین ناسرابوو، و زیاتر پشتی بە گەندەڵکردنی دەزگا حکومییەکان و شاردنەوەی چالاکییەکانی دەبەست.
3. کارتێلی شمالی دێل ڤایێ: دوای لەناوچوونی کارتێلەکانی مێدێلین و کالی، ئەم کارتێلە دەستی بە گەشەکردن کرد و بووە یەکێک لە گەورەترین بازرگانانی ماددە هۆشبەرەکان لە کۆڵۆمبیا.
4. کارتێلی لۆس راستروخۆس: ئەم کارتێلە لە ساڵانی دواییدا دەرکەوت و بە خێرایی بووە یەکێک لە بەهێزترین گرووپە تاوانکارییەکان لە کۆڵۆمبیا. ئەوان بە بەکارهێنانی تەکنەلۆجیای نوێ و شێوازی نوێی بازرگانی ناسراون.
کاریگەرییان لەسەر کۆمەڵگا و ئابووری
کاریگەری کارتێلەکانی مافیای کۆڵۆمبیا لەسەر کۆمەڵگا و ئابووری وڵاتەکە قووڵ و درێژخایەن بووە. لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە، ئەم کارتێلانە بوونەتە هۆی زیادبوونی توندوتیژی و ناسەقامگیری لە زۆربەی ناوچەکانی کۆڵۆمبیا. هەزاران کەس بوونەتە قوربانی شەڕی نێوان کارتێلەکان و هێزەکانی حکومەت، یان شەڕی نێوان خودی کارتێلەکان. ئەمە بووەتە هۆی دروستبوونی کەشێکی ترس و نائارامی لە نێو کۆمەڵگادا.
هەروەها، کارتێلەکان کاریگەرییەکی نەرێنییان لەسەر لاوان و مناڵان هەبووە. زۆر کەس بە هۆی هەژاری و نەبوونی دەرفەتی دیکە، ڕوویان لە کارکردن بۆ کارتێلەکان کردووە. ئەمەش بووەتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی تاوان و کەمبوونەوەی ئاستی خوێندن و پەروەردە لە زۆر ناوچەدا.
لە ڕووی ئابوورییەوە، کاریگەری کارتێلەکان دوو لایەنە بووە. لە لایەکەوە، بازرگانی ماددە هۆشبەرەکان بڕێکی زۆر پارەی هێناوەتە ناو ئابووری کۆڵۆمبیاوە. بەڵام لە لایەکی دیکەوە، ئەم پارەیە بووەتە هۆی دروستبوونی گەندەڵی و ناعەدالەتی ئابووری. زۆربەی ئەم پارەیە لەلایەن کەمینەیەکی بچووکەوە کۆنترۆڵ کراوە، لە کاتێکدا زۆرینەی خەڵک لە هەژاریدا ژیاون.
هەروەها، بوونی کارتێلەکان و ناسەقامگیری پەیوەست بە چالاکییەکانیان، بووەتە هۆی کەمبوونەوەی وەبەرهێنانی بیانی لە کۆڵۆمبیا و لاوازبوونی گەشتیاری. ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر گەشەی ئابووری وڵاتەکە هەبووە.
هەوڵەکانی حکومەت بۆ بەرەنگاربوونەوەیان
حکومەتی کۆڵۆمبیا بە درێژایی دەیەکان هەوڵی داوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی کارتێلەکانی مافیا. ئەم هەوڵانە چەندین شێوازی جیاوازیان گرتووەتە خۆ:
1. بەکارهێنانی هێزی سەربازی: حکومەت چەندین جار هێزی سەربازی بەکارهێناوە بۆ هێرشکردنە سەر بنکە و ناوەندەکانی کارتێلەکان. ئەمە بووەتە هۆی دەستگیرکردن یان کوشتنی چەندین سەرکردەی کارتێل، لەوانە پابلۆ ئیسکۆبار.
2. یاسادانان: حکومەت چەندین یاسای توندی دەرکردووە بۆ سزادانی ئەوانەی لە بازرگانی ماددە هۆشبەرەکان و چالاکییە تاوانکارییەکانی دیکەدا بەشدارن.
3. هاوکاری نێودەوڵەتی: کۆڵۆمبیا هاوکاری لەگەڵ وڵاتانی دیکە، بەتایبەت ویلایەتە یەگرتووەکانی ئەمریکا، کردووە بۆ بەرەنگاربوونەوەی کارتێلەکان. ئەمە بریتی بووە لە گۆڕینەوەی زانیاری، ڕاهێنانی هێزەکانی پۆلیس و هاوکاری دارایی.
4. بەرنامەکانی چاکسازی کۆمەڵایەتی: حکومەت هەوڵی داوە بۆ چارەسەرکردنی هۆکارە بنەڕەتییەکانی سەرهەڵدانی کارتێلەکان، وەک هەژاری و نەبوونی دەرفەتی کار، لە ڕێگەی بەرنامەکانی گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی و ئابووری.
5. لێبوردن و چەککردن: لە هەندێک حاڵەتدا، حکومەت سیاسەتی لێبوردنی پەیڕەو کردووە بۆ ئەو ئەندامانەی کارتێل کە دەیانەوێت واز لە چالاکییە تاوانکارییەکان بهێنن.
سەرەڕای ئەم هەوڵانە، بەرەنگاربوونەوەی کارتێلەکان کارێکی ئاسان نەبووە. کارتێلەکان توانیویانە خۆیان لەگەڵ هەلومەرجی نوێ بگونجێنن و بەردەوام بن لە چالاکییەکانیان. هەروەها، گەندەڵی لە ناو دامودەزگا حکومییەکان و هێزەکانی ئاسایش، کاری بەرەنگاربوونەوەی کارتێلەکانی ئاڵۆزتر کردووە.
کۆتایی
کارتێلەکانی کۆڵۆمبیا بۆ چەندین دەیە کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر کۆمەڵگا، ئابووری و سیاسەتی کۆڵۆمبیا و ناوچەکە هەبووە. سەرەڕای هەوڵە بەردەوامەکانی حکومەتی کۆڵۆمبیا و هاوکارە نێودەوڵەتییەکانی بۆ بەرەنگاربوونەوەیان، ئەم کارتێلانە هێشتا بوونیان هەیە و چالاکن، هەرچەندە شێوازی کارکردن و پێکهاتەیان گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە.
لە ساڵانی دواییدا، هەندێک پێشکەوتن لە بەرەنگاربوونەوەی کارتێلەکان بەدەست هاتووە. ڕێژەی توندوتیژی پەیوەست بە ماددە هۆشبەرەکان کەمی کردووە و حکومەت توانیویەتی کۆنترۆڵی زیاتر بەسەر ناوچە هەستیارەکاندا بسەپێنێت. هەروەها، ڕێککەوتنی ئاشتی لەگەڵ هێزەکانی فارک (FARC) لە ساڵی 2016، کە پەیوەندییان بە بازرگانی ماددە هۆشبەرەکانەوە هەبوو، هیوای زیادکردووە بۆ کەمکردنەوەی کاریگەری کارتێلەکان.
