ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
کوانتەمی میکانیک تیۆرێکی فیزیکییە کە ڕەفتاری ماددە و وزە لە ئاستی ئەتۆمی و ژێر ئەتۆمیدا وەسف دەکات. ئەم تیۆرە جیاوازە لە میکانیکی کلاسیکی و زۆر جار دەرەنجامەکانی دژی ئەزموون و چاوەڕوانییە ئاساییەکانی ئێمەن. کوانتەمی میکانیک بنەمای تێگەیشتنی ئێمەیە بۆ جیهانی مایکرۆسکۆپی و کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر تەکنەلۆژیای مۆدێرن هەبووە.
مێژووی پەرەسەندنی کوانتەمی میکانیک
کوانتەمی میکانیک لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا گەشەی کرد:
١٩٠٠: ماکس پلانک تیۆری کوانتەمی پێشنیار کرد بۆ ڕوونکردنەوەی تیشکدانی تەنی ڕەش.
١٩٠٥: ئەلبێرت ئاینشتاین کاریگەری فۆتۆئەلەکتریکی ڕوون کردەوە بە بەکارهێنانی چەمکی فۆتۆن.
١٩١٣: نیلز بۆر مۆدێلی ئەتۆمی خۆی پێشکەش کرد.
١٩٢٥: ڤێرنەر هایزنبێرگ میکانیکی ماتریسی داهێنا.
١٩٢٦: ئێروین شرۆدینگەر هاوکێشەی شرۆدینگەری پێشکەش کرد و میکانیکی شەپۆلی گەشەپێدا.
١٩٢٧: لێکدانەوەی کۆپنهاگن لەلایەن بۆر و هایزنبێرگەوە فۆرمولە کرا.
بنەما سەرەکییەکانی کوانتەمی میکانیک
١. کوانتایزەیشن: وزە و تایبەتمەندییە فیزیکییەکانی تر تەنها لە بڕی دیاریکراودا (کوانتەم) دەردەچن.
٢. دووانەیی شەپۆل-گەردیلە: تەنە بچووکەکان دەتوانن هەم تایبەتمەندی شەپۆل و هەم تایبەتمەندی گەردیلە نیشان بدەن.
٣. پرەنسیپی نادڵنیایی هایزنبێرگ: ناتوانرێت هاوکات و بە وردی شوێن و خێرایی تەنێک بپێورێت.
٤. سوپەرپۆزیشن: سیستەمێکی کوانتەمی دەتوانێت لە چەند دۆخێکدا بێت لە هەمان کاتدا تا کاتی پێوانەکردن.
٥. تێکەڵبوونی کوانتەمی: دوو تەن دەتوانن بە شێوەیەک پەیوەندییان هەبێت کە گۆڕانکاری لە یەکێکیاندا ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر ئەوی تریان هەبێت.
فۆرمولەکردنەکانی کوانتەمی میکانیک
١. میکانیکی ماتریسی هایزنبێرگ: بەکارهێنانی ماتریس بۆ وەسفکردنی گۆڕانکارییەکانی سیستەمی کوانتەمی.
٢. میکانیکی شەپۆلی شرۆدینگەر: بەکارهێنانی شەپۆلی ئەگەری بۆ وەسفکردنی دۆخی سیستەمی کوانتەمی.
٣. فۆرمولەکردنی پاث ئینتیگراڵی فاینمان: بەکارهێنانی کۆی هەموو ڕێگە مومکینەکان بۆ وەسفکردنی جووڵەی تەنە کوانتەمییەکان.
٤. فۆرمولەکردنی دیراک: یەکخستنی تیۆری ڕێژەیی تایبەت و کوانتەمی میکانیک.
دیاردە گرنگەکانی کوانتەمی میکانیک
١. تونێلی کوانتەمی: توانای تەنە بچووکەکان بۆ تێپەڕین لە بەربەستێک کە بەپێی فیزیای کلاسیکی نەدەبوو بتوانن تێیپەڕن.
٢. سپینی کوانتەمی: تایبەتمەندی ناوەکی گەردیلەکان کە هیچ هاوتایەکی کلاسیکی نییە.
٣. تێکەڵبوونی کوانتەمی: پەیوەندی نهێنی نێوان دوو تەنی کوانتەمی.
٤. کاریگەری زینۆ کوانتەمی: چاودێریکردنی بەردەوام دەتوانێت جووڵەی سیستەمێکی کوانتەمی ڕابگرێت.
کاربردە پراکتیکییەکان
١. لەیزەر: بەکارهێنانی دەرچوونی ڕێکخراوی فۆتۆن.
٢. ترانزیستۆر و نیوەگەیەنەرەکان: بنەمای تەکنەلۆژیای ئەلەکترۆنی مۆدێرن.
٣. مایکرۆسکۆپی تونێلی سکانینگ: بەکارهێنانی تونێلی کوانتەمی بۆ بینینی ئەتۆمەکان.
٤. کۆمپیوتەری کوانتەمی: بەکارهێنانی تایبەتمەندییە کوانتەمییەکان بۆ ژمارکاری.
٥. کریپتۆگرافیای کوانتەمی: بەکارهێنانی یاساکانی کوانتەم بۆ پاراستنی زانیاری.
لێکدانەوە فەلسەفییەکان و مشتومڕەکان
١. لێکدانەوەی کۆپنهاگن: پێشنیاری بۆر و هایزنبێرگ بۆ تێگەیشتن لە واتای کوانتەمی میکانیک.
٢. ڕیالیزمی زانستی: ئایا کوانتەمی میکانیک واقیعی فیزیکی وەسف دەکات یان تەنها ئامرازێکە بۆ پێشبینیکردن؟
٣. پرسی پێوانەکردن: چۆن پێوانەکردن کاریگەری لەسەر سیستەمی کوانتەمی هەیە؟
٤. دیتەرمینیزم و ئەگەر: ئایا جیهان بە تەواوی دیاریکراوە یان ڕۆڵێک بۆ ڕێکەوت هەیە؟
پەرەسەندنە نوێیەکان
١. تیۆری جێگیر (String Theory): هەوڵدان بۆ یەکخستنی کوانتەمی میکانیک و کێشکردنی گشتی.
٢. کوانتەمی میکانیکی زۆر تەن: لێکۆڵینەوە لە سیستەمە ئاڵۆزەکان.
٣. کوانتەمی میکانیکی کراوە: لێکۆڵینەوە لە کاریگەری ژینگە لەسەر سیستەمە کوانتەمییەکان.
٤. تیۆری زانیاری کوانتەمی: بەکارهێنانی چەمکەکانی کوانتەمی میکانیک لە پرۆسێسکردنی زانیاریدا.
کاریگەری لەسەر زانست و تەکنەلۆژیا
١. کیمیا: تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان ئەتۆمەکان و مۆلیکیولەکان.
٢. بایۆلۆژیا: ڕوونکردنەوەی دیاردەکانی وەک فۆتۆسینسێس و موتەیشن.
٣. ئەلەکترۆنیک: بنەمای تەکنەلۆژیای نیوەگەیەنەرەکان.
٤. نانۆتەکنەلۆژی: دیزاینکردن و دروستکردنی ئامێر لە ئاستی ئەتۆمیدا.
٥. کۆمپیوتەر: بنەمای کۆمپیوتەری کوانتەمی و کریپتۆگرافیای کوانتەمی.
بە کورتی، کوانتەمی میکانیک بنەمای تێگەیشتنی ئێمەیە بۆ جیهانی مایکرۆسکۆپی و کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر زانست و تەکنەلۆژیا هەبووە. هەرچەندە هێشتا زۆر لایەنی نادیار و مشتومڕی هەیە، بەڵام بەردەوام سەرچاوەی سەرنج و توێژینەوەیە بۆ زانایان و فەیلەسوفان. کوانتەمی میکانیک نەک تەنها تێگەیشتنی ئێمەی بۆ جیهانی فیزیکی گۆڕیوە، بەڵکو بووەتە هۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژی لە زۆر بواردا و چاوەڕوان دەکرێت لە داهاتوودا کاریگەری زیاتری هەبێت.
