ماددە و دژە ماددە

پێشەکی

ماددە و دژە ماددە دوو چەمکی بنەڕەتین لە فیزیای نوێدا کە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە تێگەیشتنمان بۆ پێکهاتە و سروشتی گەردوون. ئەم ڕاپۆرتە زانیارییە هەوڵ دەدات ڕوونکردنەوەیەکی گشتگیر لەسەر ئەم دوو چەمکە پێشکەش بکات، سروشت و تایبەتمەندییەکانیان، پەیوەندی نێوانیان، و کاریگەرییان لەسەر زانست و تەکنەلۆژیای هاوچەرخ.

ماددە

ماددە (Matter) بریتییە لەو شتەی کە جێگا داگیر دەکات و بارستایی هەیە. هەموو شتەکانی دەوروبەرمان لە ماددە پێکهاتوون. ماددە لە ئاستی بنەڕەتیدا لە گەردیلە بچووکەکان پێکدێت وەک پرۆتۆن، نیوترۆن و ئەلیکترۆن. ئەم گەردیلانە پێکەوە ئەتۆم پێکدێنن، کە بچووکترین یەکەی ماددەیە کە تایبەتمەندییەکانی ماددەکە دەپارێزێت.

دژە ماددە

دژە ماددە (Antimatter) جۆرێکی تایبەتە لە ماددە کە تایبەتمەندی فیزیکی هاوشێوەی ماددەی ئاسایی هەیە، بەڵام بارگەی کارەبایی و هەندێک تایبەتمەندی تری پێچەوانەیە. بۆ نموونە، دژە ئەلیکترۆن کە بە پۆزیترۆن (Positron) ناسراوە، هەمان بارستایی ئەلیکترۆنی هەیە بەڵام بارگەکەی پۆزەتیڤە لە جیاتی نێگەتیڤ.

مێژووی دۆزینەوەی دژە ماددە

چەمکی دژە ماددە یەکەم جار لە ساڵی 1928 لەلایەن فیزیازانی بەریتانی پاوڵ دیراک پێشبینی کرا. لە ساڵی 1932، کارڵ ئەندێرسن یەکەم گەردیلەی دژە ماددەی بە ناوی پۆزیترۆن دۆزییەوە. ئەم دۆزینەوەیە سەرەتایەک بوو بۆ توێژینەوەی بەرفراوان لە بواری دژە ماددە.

جیاوازی نێوان ماددە و دژە ماددە

سەرەکیترین جیاوازی نێوان ماددە و دژە ماددە لە بارگەی کارەبایی گەردیلە پێکهێنەرەکانیاندایە. بۆ نموونە:

- پرۆتۆن بارگەی پۆزەتیڤی هەیە، بەڵام دژە پرۆتۆن (Antiproton) بارگەی نێگەتیڤی هەیە.

- ئەلیکترۆن بارگەی نێگەتیڤی هەیە، بەڵام پۆزیترۆن بارگەی پۆزەتیڤی هەیە.

سەرەڕای ئەم جیاوازییانە، ماددە و دژە ماددە هەمان بارستایی و سپینیان هەیە.

کارلێکی نێوان ماددە و دژە ماددە

کاتێک ماددە و دژە ماددە پێکەوە دێن، ڕووداوێکی سەرنجڕاکێش ڕوودەدات کە پێی دەوترێت لەناوچوون (Annihilation). لەم پرۆسەیەدا، هەردوو گەردیلەکە یەکتر لەناو دەبەن و دەگۆڕێن بۆ وزەی پەتی بەپێی هاوکێشەی ناوداری ئاینشتاین (E=mc²). ئەم پرۆسەیە بڕێکی زۆر لە وزە بەرهەم دێنێت کە زۆربەی جار لە شێوەی فۆتۆن (Photon) یان تیشکی گامادا دەردەچێت.

دژە ماددە لە گەردووندا

بەپێی تیۆرییەکان، لە سەرەتای دروستبوونی گەردووندا، دەبوایە بڕی ماددە و دژە ماددە یەکسان بوایە. بەڵام ئێستا گەردوون بە شێوەیەکی سەرەکی لە ماددەی ئاسایی پێکهاتووە. ئەم دیاردەیە بە نایەکسانی ماددە-دژە ماددە ناسراوە و یەکێکە لە گەورەترین نهێنییەکانی فیزیای هاوچەرخ.

بەکارهێنانەکانی دژە ماددە

سەرەڕای کەمیابی و ئاڵۆزی، دژە ماددە کاربردی گرنگی هەیە لە چەندین بواردا:

- پزیشکی: لە تەکنیکی وێنەگرتنی PET (Positron Emission Tomography) بۆ دۆزینەوەی نەخۆشی.

- توێژینەوەی فیزیایی: بۆ تێگەیشتن لە یاساکانی سروشت و پێکهاتەی گەردوون.

- تەکنەلۆژیای داهاتوو: وەک سەرچاوەیەکی وزەی پۆتێنشیاڵ بۆ ئایندە.

ئاستەنگەکانی توێژینەوە لە دژە ماددە

توێژینەوە لە دژە ماددە چەندین ئاستەنگی هەیە:

- دروستکردنی دژە ماددە زۆر قورسە و پێویستی بە ئامێری زۆر پێشکەوتوو هەیە.

- پاراستنی دژە ماددە ئاستەنگێکی گەورەیە چونکە نابێت پەیوەندی بە هیچ ماددەیەکی ئاساییەوە هەبێت.

- تێچووی بەرهەمهێنان و توێژینەوە لە دژە ماددە زۆر بەرزە.

دەرەنجام

ماددە و دژە ماددە دوو ڕووی دراوێکن لە جیهانی فیزیکدا. تێگەیشتن لە سروشت و پەیوەندی نێوانیان کلیلێکە بۆ کردنەوەی زۆر لە نهێنییەکانی گەردوون. سەرەڕای ئەوەی کە زۆربەی گەردوونی ئێستا لە ماددەی ئاسایی پێکهاتووە، توێژینەوە لە دژە ماددە بەردەوامە و دەرگای نوێ بۆ زانست و تەکنەلۆژیا دەکاتەوە. وەک پێکهاتەیەکی سەرنجڕاکێش و پڕ نهێنی، دژە ماددە بەردەوام سەرنجی زانایان و خەڵکی ئاسایی ڕادەکێشێت و ڕۆڵێکی گرنگ لە داڕشتنی تێگەیشتنمان بۆ سروشتی بنەڕەتی گەردوون دەگێڕێت.