فریمەن دایسن

پێشەکی

فریمەن جۆن دایسن زانایەکی بەریتانی-ئەمریکی بوو کە لە بواری فیزیا و بیرکاریدا ناوبانگی دەرکرد. ناوبراو لە ١٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٢٣ لە کراودۆن، ئینگلتەرا لەدایک بوو و لە ٢٨ی شوباتی ٢٠٢٠ لە پرینستۆن، نیوجێرسی کۆچی دوایی کرد. دایسن بە هۆی کارەکانی لە بواری میکانیکی کوانتەمی، فیزیای ناوکی، ئەندازیاری ئەستێرەیی و بیرۆکە داهێنەرەکانی سەبارەت بە ژیانی دەرەوەی زەوی ناسراوە.

سەرەتای ژیانی و پەروەردە

فریمەن دایسن لە بنەماڵەیەکی ڕۆشنبیر و زانستدۆست لەدایک بوو. باوکی، جۆرج دایسن، مۆسیقارێکی بەناوبانگ بوو، لە کاتێکدا دایکی، میلدرێد لوسی دایسن، وەک کۆمەڵناس و خوێندکاری دەرچووی زانکۆی کامبریج کاری دەکرد. ئەم ژینگە ڕۆشنبیرییە کاریگەری قووڵی لەسەر پەرەسەندنی هزری و خولیای زانستی دایسنی گەنج هەبوو.

لە تەمەنی منداڵیدا، دایسن خولیایەکی زۆری بۆ ژمارەکان و سروشتی گەردوون دەربڕی. لە تەمەنی پێنج ساڵیدا، دەستی کرد بە ئەنجامدانی ژمارکاری ئاڵۆز لە مێشکیدا و لە تەمەنی شەش ساڵیدا، دەستی کرد بە نووسینی کتێبێک لەسەر ئەستێرەناسی.

دایسن خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی لە وینچستەر کۆلێج تەواو کرد، کە یەکێک بوو لە باشترین قوتابخانە گشتییەکانی بەریتانیا. لەوێ، بەهرەی بێوێنەی لە بیرکاری و فیزیادا دەرکەوت. دواتر، لە ساڵی ١٩٤١دا، بۆ خوێندنی بیرکاری چووە زانکۆی کامبریج.

کارە زانستییەکانی

دوای تەواوکردنی خوێندن لە کامبریج، دایسن لە ساڵی ١٩٤٣دا بۆ ماوەی دوو ساڵ لە بەشی لێکۆڵینەوە و پەرەپێدانی هێزی ئاسمانی شاهانەی بەریتانیا کاری کرد. لەو ماوەیەدا، کاری لەسەر پەرەپێدانی ڕێگاکانی ستراتیجی بۆمباران کرد، کە ئەزموونێکی بەنرخی پێ بەخشی لە جێبەجێکردنی بیرکاری لە کێشە پراکتیکییەکاندا.

لە ساڵی ١٩٤٧دا، دایسن بۆ تەواوکردنی خوێندنی باڵا چووە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. لەوێ، لەژێر سەرپەرشتی هانس بێتە، فیزیازانی بەناوبانگ، لە زانکۆی کۆرنێڵ دەستی بە خوێندنی دکتۆرا کرد. لەم ماوەیەدا، دایسن بەشداری گرنگی لە پەرەپێدانی تیۆری کوانتەمی ئەلێکترۆداینامیک (QED) کرد.

یەکێک لە گرنگترین بەشدارییەکانی دایسن لە بواری فیزیا، یەکخستنەوەی سێ جۆری جیاوازی ڕوانین بۆ کوانتەمی ئەلێکترۆداینامیک بوو کە لەلایەن ڕیچارد فاینمان، جولیان شوینگەر و شینیچیرۆ تۆمۆناگاوە پێشکەش کرابوون. ئەم کارە گرنگە لە ساڵی ١٩٤٩دا بووە هۆی ناسرانی دایسن وەک یەکێک لە زانا هەرە گەنج و بەهرەمەندەکانی بواری فیزیا.

لە ساڵی ١٩٥٣دا، دایسن بووە ئەندامی هەمیشەیی پەیمانگای خوێندنی پێشکەوتوو لە پرینستۆن، نیوجێرسی. لەوێ، بۆ ماوەی زیاتر لە ٦٠ ساڵ کاری کرد و توێژینەوەی لە بوارە جیاوازەکانی فیزیا و بیرکاریدا ئەنجام دا.

بیرۆکە داهێنەرەکان

یەکێک لە بەناوبانگترین بیرۆکەکانی "گۆی دایسن"ـە، کە لە ساڵی ١٩٦٠دا پێشنیاری کرد. ئەم بیرۆکەیە باس لە سازەیەکی مەزنی دەستکردی دەوری ئەستێرە دەکات کە دەتوانێت هەموو وزەی ئەستێرەکە بگرێتەوە و بەکاری بهێنێت. ئەم چەمکە بووە بابەتێکی سەرنجڕاکێش لە توێژینەوەکانی پەیوەست بە ژیانی دەرەوەی زەوی و داهاتووی مرۆڤایەتی لە ئاستی گەردوونیدا.

هەروەها دایسن بیرۆکەی "ڕووەکی ئەبەدی" پێشنیار کرد، کە بریتییە لە ڕووەکێکی ژینئەندازیاریکراو کە دەتوانێت لە ژینگە سەختەکانی ئەستێرەکانی دیکەدا بژی. ئەم بیرۆکەیە کاریگەری بەرچاوی لەسەر بیرکردنەوە لە کۆچکردن بۆ ئەستێرەکانی دیکە و گونجاندنی ژیان لە ژینگە نائاساییەکاندا هەبووە.

یەکێکی دیکە لە بیرۆکە بەناوبانگەکانی دایسن "درەختی دایسن" بوو، کە پێشنیاری کرد بۆ ڕاوکردن و کۆکردنەوەی کلکدارەکان لە بۆشایی ئاسماندا. ئەم بیرۆکەیە، هەرچەندە زۆر خەیاڵییە، بەڵام هانی بیرکردنەوەی داهێنەرانەی داوە.

نووسین و بڵاوکراوەکان

دایسن نە تەنها زانایەکی لێهاتوو بوو، بەڵکو نووسەرێکی بەهرەمەند و پڕ بەرهەمیش بوو. ناوبراو چەندین کتێب و وتاری زانستی نووسیوە کە کاریگەریان لەسەر تێگەیشتنی ئێمە بۆ گەردوون و جێگەی مرۆڤ تێیدا هەبووە. لە نێو کتێبە بەناوبانگەکانیدا دەتوانین ئاماژە بە "تێکدانی بێدەنگی: ڕامان لەسەر کێشەکانی سەدەی خۆمان" (١٩٧٩)، "سەرچاوەکانی ژیان" (١٩٨٨)، و "گەردوونەکانی خەیاڵ" (١٩٩٧) بکەین.

نووسینەکانی دایسن تەنها بۆ کۆمەڵگای زانستی نەبوون، بەڵکو توانی بابەتە ئاڵۆزەکانی فیزیا و گەردوونناسی بە شێوازێکی ڕوون و سەرنجڕاکێش بۆ خوێنەری گشتی ڕوون بکاتەوە.

خەڵات و ڕێزلێنانەکان

 لە ساڵی ١٩٦٩دا، میدالیای کۆپلی وەرگرت، کە بەرزترین خەڵاتی کۆمەڵەی شاهانەی بەریتانیایە. هەروەها لە ساڵی ١٩٧٧دا خەڵاتی ماکس پلانکی وەرگرت، کە یەکێکە لە گرنگترین خەڵاتەکانی بواری فیزیا لە ئەڵمانیا.

لە ساڵی ٢٠٠٠دا، دایسن خەڵاتی تێمپڵتۆنی وەرگرت، کە خەڵاتێکە بۆ ئەو کەسانە دەبەخشرێت کە "پێشکەوتنی بەرچاویان لە تێگەیشتن یان دۆزینەوەی لایەنە ڕۆحییەکانی ژیان" کردووە. ئەم خەڵاتە نیشانەی ڕۆڵی دایسن بوو لە پەیوەندیدان لە نێوان زانست و فەلسەفەدا.

ژیانی تایبەتی

سەرەڕای ژیانی پڕ لە سەرقاڵی زانستی، دایسن گرنگی بە ژیانی تایبەتی و خێزانی خۆی دەدا. لە ساڵی ١٩٥٠دا هاوسەرگیری لەگەڵ ڤێرێنا هوبێر-دایسن کرد و دوو منداڵیان بوو. دوای جیابوونەوەیان لە ساڵی ١٩٥٨دا، لە ساڵی ١٩٥٩دا هاوسەرگیری لەگەڵ ئیمیلین ترێڤر کرد و چوار منداڵی دیکەیان بوو.

کۆتایی ژیان و یادەوەری

فریمەن دایسن لە ٢٨ی شوباتی ٢٠٢٠ لە تەمەنی ٩٦ ساڵیدا لە پرینستۆن، نیوجێرسی کۆچی دوایی کرد. مردنی ناوبراو بە کۆتاییهاتنی سەردەمێک لە مێژووی زانستی مۆدێرندا دانرا. زانایان، بیرمەندان و خوێنەرانی لە سەرتاسەری جیهان یادی کردەوە و ستایشی بەشدارییە گرنگەکانی لە بواری زانست و هزریان کرد.

میراتی دایسن لە ڕێگەی کارە زانستییەکانی، نووسینەکانی و کاریگەرییەکەی لەسەر نەوەی نوێی زاناکان بەردەوام دەبێت.