ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
کیمیای نائۆرگانیک یەکێکە لە گرنگترین لقەکانی زانستی کیمیا کە سەرنجی زۆرێک لە زانا و توێژەرانی بۆ لای خۆی ڕاکێشاوە. ئەم لقە لە کیمیا گرنگی بە لێکۆڵینەوە لە پێکهاتە و خاسیەتەکانی ماددە نائۆرگانیکەکان دەدات کە بەشێکی زۆری ماددەکانی سروشت پێکدەهێنن. لەم ڕاپۆرتەدا هەوڵ دەدەین وێنەیەکی گشتگیر لەسەر کیمیای نائۆرگانیک بخەینە ڕوو و باس لە گرنگترین لایەنەکانی بکەین.
پێناسە و بوارەکانی کیمیای نائۆرگانیک
کیمیای نائۆرگانیک بریتییە لەو لقەی کیمیا کە لێکۆڵینەوە لە پێکهاتە خاسیەت و کاردانەوەی ئەو ماددانە دەکات کە لە دەرەوەی پێکهاتە ئۆرگانیکەکانن. بە گشتی ئەم لقە لە کیمیا گرنگی بە توێژینەوەی هەموو توخمە کیمیاییەکان دەدات بێجگە لە کاربۆن. هەرچەندە هەندێک پێکهاتەی کاربۆنی وەک کاربۆن دای ئۆکساید و کاربۆنات و سیانیدەکانیش لە چوارچێوەی کیمیای نائۆرگانیکدا دێن. گرنگترین بوارەکانی کیمیای نائۆرگانیک بریتین لە: توێژینەوە لە پێکهاتەی ئەتۆمی و مۆلیکیولی ماددە نائۆرگانیکەکان لێکۆڵینەوە لە خاسیەتە فیزیایی و کیمیاییەکانی ماددە نائۆرگانیکەکان و شیکردنەوەی کاردانەوە کیمیاییەکانی نێوان ماددە نائۆرگانیکەکان.
مێژووی کیمیای نائۆرگانیک
مێژووی کیمیای نائۆرگانیک بۆ سەردەمی کۆن دەگەڕێتەوە کاتێک مرۆڤ دەستی کرد بە بەکارهێنانی کانزاکان و گۆڕینیان بۆ ئامێر و کەرەستەی جۆراوجۆر. بەڵام وەک زانستێکی سەربەخۆ لە سەدەی هەژدەهەمدا سەریهەڵدا کاتێک زاناکان دەستیان کرد بە لێکۆڵینەوەی وردتر لە پێکهاتە و خاسیەتەکانی ماددە نائۆرگانیکەکان. یەکێک لە گرنگترین وێستگەکانی مێژووی کیمیای نائۆرگانیک دۆزینەوەی خشتەی خولی توخمەکان بوو لەلایەن دیمیتری مەندەلیڤ لە ساڵی ١٨٦٩. ئەم دۆزینەوەیە بووە هۆی گۆڕانکارییەکی گەورە لە تێگەیشتنی زاناکان بۆ پێکهاتە و خاسیەتەکانی توخمە کیمیاییەکان.
گرنگترین تایبەتمەندییەکانی کیمیای نائۆرگانیک
کیمیای نائۆرگانیک کۆمەڵێک تایبەتمەندی هەیە کە جیای دەکاتەوە لە لقەکانی تری کیمیا. یەکەم فراوانی و هەمەجۆری ماددە نائۆرگانیکەکانە کە لە سروشتدا هەن. دووەم جیاوازی لە پێکهاتەی ئەتۆمی و مۆلیکیولی ماددە نائۆرگانیکەکانە کە دەبێتە هۆی جیاوازی لە خاسیەتەکانیان. سێیەم توانای ماددە نائۆرگانیکەکانە بۆ پێکهێنانی بەستن و پەیوەندی جیاواز لەگەڵ یەکتردا. چوارەم گرنگی ماددە نائۆرگانیکەکانە لە پیشەسازی و تەکنەلۆژیای هاوچەرخدا.
پێکهاتە نائۆرگانیکەکان
پێکهاتە نائۆرگانیکەکان بەشێکی زۆری ماددەکانی سروشت پێکدەهێنن. ئەم پێکهاتانە دەکرێت بە چەند جۆرێک پۆلێن بکرێن. یەکەم توخمە سادەکان وەک ئاسن و ئۆکسجین و کلۆر. دووەم ئۆکسیدەکان وەک ئاسن ئۆکسید و ئەلەمنیۆم ئۆکسید. سێیەم ترشەکان وەک ترشی کبریتیک و ترشی نایتریک. چوارەم بنەکان وەک سۆدیۆم هایدرۆکساید و پۆتاسیۆم هایدرۆکساید. پێنجەم خوێیەکان وەک سۆدیۆم کلۆراید و کالسیۆم کاربۆنات. شەشەم کۆمپلێکسەکان کە لە یەکگرتنی چەند ئایۆن یان مۆلیکیول پێکدێن.
کاردانەوە کیمیاییە نائۆرگانیکەکان
کاردانەوە کیمیاییە نائۆرگانیکەکان بریتین لەو گۆڕانکارییانەی کە لە نێوان ماددە نائۆرگانیکەکاندا ڕوودەدەن و دەبنە هۆی دروستبوونی ماددەی نوێ. ئەم کاردانەوانە دەکرێت بە چەند جۆرێک پۆلێن بکرێن. یەکەم کاردانەوەکانی یەکگرتن کە تیایدا دوو یان زیاتر ماددە پێکەوە دەبەسترێن بۆ پێکهێنانی ماددەیەکی نوێ. دووەم کاردانەوەکانی لێکترازان کە تیایدا ماددەیەک دەشکێت بۆ دوو یان زیاتر ماددەی سادەتر. سێیەم کاردانەوەکانی جێگۆڕکێ کە تیایدا بەشێک لە ماددەیەک جێگۆڕکێ دەکات لەگەڵ بەشێکی ماددەیەکی تردا. چوارەم کاردانەوەکانی ئۆکسان و کەمکردنەوە کە تیایدا ئەلیکترۆن دەگوازرێتەوە لە نێوان ماددەکاندا.
بەکارهێنانەکانی کیمیای نائۆرگانیک لە ژیانی ڕۆژانەدا
کیمیای نائۆرگانیک ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە ژیانی ڕۆژانەماندا. زۆرێک لەو ماددانەی کە ڕۆژانە بەکاریان دەهێنین بەرهەمی کیمیای نائۆرگانیکن. بۆ نموونە کانزاکان کە لە دروستکردنی ئۆتۆمبێل و کەلوپەلی ناوماڵدا بەکاردێن بەرهەمی کیمیای نائۆرگانیکن. هەروەها زۆرێک لە ماددە پاککەرەوەکان وەک کلۆر و ئەمۆنیا بەرهەمی کیمیای نائۆرگانیکن. لە بواری پزیشکیشدا زۆرێک لە دەرمانەکان لە ڕێگەی کیمیای نائۆرگانیکەوە دروست دەکرێن. لە بواری کشتوکاڵدا پەینە کیمیاییەکان کە بۆ باشترکردنی بەرهەمی کشتوکاڵی بەکاردێن بەرهەمی کیمیای نائۆرگانیکن.
پەیوەندی کیمیای نائۆرگانیک لەگەڵ لقەکانی تری زانست
کیمیای نائۆرگانیک پەیوەندییەکی بەهێزی هەیە لەگەڵ زۆرێک لە لقەکانی تری زانست. لەگەڵ فیزیادا پەیوەندییەکی نزیکی هەیە بەتایبەت لە بواری لێکۆڵینەوە لە پێکهاتەی ئەتۆمی و مۆلیکیولی ماددەکاندا. لەگەڵ بایۆلۆژیادا پەیوەندی هەیە لە ڕێگەی لێکۆڵینەوە لە ڕۆڵی ماددە نائۆرگانیکەکان لە جەستەی زیندەوەراندا. لەگەڵ زانستی ژینگەدا پەیوەندی هەیە لە ڕێگەی لێکۆڵینەوە لە کاریگەری ماددە نائۆرگانیکەکان لەسەر ژینگە. لەگەڵ زانستی کەرەستەکاندا پەیوەندی هەیە لە ڕێگەی لێکۆڵینەوە لە خاسیەتەکانی کەرەستە نائۆرگانیکەکان.
ئەنجام
کیمیای نائۆرگانیک لقێکی گرنگ و فراوانە لە زانستی کیمیا کە گرنگی بە لێکۆڵینەوە لە پێکهاتە و خاسیەتەکانی ماددە نائۆرگانیکەکان دەدات. ئەم لقە لە کیمیا ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە تێگەیشتنمان بۆ سروشتی ماددەکان و بەکارهێنانیان لە ژیانی ڕۆژانەماندا. هەروەها کیمیای نائۆرگانیک پەیوەندییەکی بەهێزی هەیە لەگەڵ زۆرێک لە لقەکانی تری زانست و ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە پێشکەوتنی زانست و تەکنەلۆژیادا. لەبەر ئەمە گرنگە کە گرنگی بە خوێندن و لێکۆڵینەوە لەم بوارەدا بدرێت بۆ ئەوەی بتوانین سوود لە دەرەنجامەکانی وەربگرین بۆ باشترکردنی ژیانمان و پاراستنی ژینگە.
